Risale:10. Söz (Kur'an Hattı)

Kur'an • Kudsi Hadisler • Hadisler • 33 Hadis • Evrâd • Sözler • Mektubat • Lem'alar • Şuâlar • Tarihçe-i Hayat • İşarat-ül İ'caz • Mesnevi-î Nuriye • Asâ-yı Mûsa • Barla Lahikası • Kastamonu Lahikası • Emirdağ Lahikası-1 • Emirdağ Lahikası-2 • Sikke-i Tasdik-i Gaybî • Muhakemat • Âsâr-ı Bedîiyye • Mesnevi-i Nuriye (Badıllı) • İşarat-ül İ'caz (Badıllı) • Rumuzat-ı Semaniye • Kur'an Hattı Risaleler • Tüm Risaleler

Önceki Risale: Dokuzuncu Söz ←Sözler → On Birinci Söz: Sonraki Risale

Bu risale hakkında bilgi edinmek için Onuncu Söz sayfasına ve bu risaleyi Latin harfleri ile okumak için Onuncu Söz okuma sayfasına gidin

اوننجى سوز‌

حشر بحثى‌

إخطار: شو رساله‌لرده تشبيه و تمثيللرى، حكايه‌لر صورتنده يازديغمڭ سببى؛ هم تسهيل، هم حقائقِ إسلاميه نه قدر معقول، متناسب، محكم، متساند اولديغنى گوسترمكدر. حكايه‌لرڭ معنالرى، صوڭلرنده‌كى حقيقتلردر. كنائيات قبيلندن يالڭز اونلره دلالت ايدرلر. ديمك، خيالى حكايه‌لر دگل، طوغرى حقيقتلردر

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحٖيمِ

فَانْظُرْ اِلٰٓى اٰثَارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ كَيْفَ يُحْيِى الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا اِنَّ ذٰلِكَ لَمُحْيِى الْمَوْتٰى وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَىْءٍ قَدٖيرٌ

برادر، حشر و آخرتى بسيط و عوام لسانيله و واضح بر طرزده بياننى ايستر ايسه‌ڭ، اويله ايسه شو تمثيلى حكايه‌جگه نفسمله برابر باق، ديڭله

بر زمان ايكى آدم، جنّت گبى گوزل بر مملكته (شو دنيايه إشارتدر‌) گيدييورلر. باقارلر كه: هركس أو، خانه، دكّان قپولرينى آچيق بيراقوب محافظه‌سنه دقّت ايتمييورلر. مال و پاره، ميدانده صاحبسز قالير. او آدملردن بريسى، هر ايستديگى شيئه ألنى اوزاتوب، يا چالييور، يا غصب ايدييور. هوسنه تبعيت ايدوب هر نوع ظلمى، سفاهتى إرتكاب ايدييور. أهالى ده اوڭا چوق ايليشميورلر.

ديگر آرقداشى اوڭا ديدى كه:

"نه ياپييورسڭ؟ جزا چكه‌جكسڭ؛ بنى ده بلايه صوقه‌جقسڭ. بو ماللر ميرى ماليدر. بو أهالى چولوق چوجغيله عسكر اولمشلر ويا مأمور اولمشلر. شو ايشلرده سيويل اولارق إستخدام ايديلييورلر. اونڭ ايچون سڭا چوق ايليشميورلر. فقط إنتظام شديددر. پادشاهڭ هر يرده تلفونى وار و مأمورلرى بولونور. چابوق گيت، دخالت ايت!" ديدى.

فقط او سرسم عناد ايدوب ديدى:

يوق، ميرى مالى دگل، بلكه وقف ماليدر، صاحبسزدر. هركس ايستديگى گبى تصرّف ايده‌بيلير. بو گوزل شيلردن إستفاده‌يى منع ايده‌جك هيچ بر سبب گورمييورم. گوزمله گورمزسه‌م اينانميه‌جغم." ديدى. هم فيلسوفانه چوق سفسطياتى سويله‌دى

".ايكيسى آراسنده جدّى بر مناظره باشلادى. أوّلا او سرسم ديدى:

"پادشاه كيمدر؟ طانيمام."

صوڭره آرقداشى اوڭا جوابًا: "بر كوى مختارسز اولماز. بر ايگنه اوسته‌سز اولماز، صاحبسز اولاماز. بر حرف كاتبسز اولاماز، بيلييورسڭ. ناصل اولويور كه، نهايت درجه‌ده منتظم شو مملكت حاكمسز اولور؟ و بو قدر چوق ثروت كه، هر ساعتده بر شمندوفر ﴿‌حاشيه‌﴾ غائبدن گلير گبى قيمتدار، مصنّع ماللرله طولو گلير. بوراده دوكوليور گيدييور. ناصل صاحبسز اولور؟ و هر يرده گورونن إعلاننامه‌لر و بياننامه‌لر و هر مال اوستنده گورونن طرّه و سكّه‌لر، طامغه‌لر و هر كوشه‌سنده صاللانان بايراقلر ناصل مالكسز اولابيلير؟ سن آڭلاشيلييور كه، بر پارچه فرنگى اوقومشسڭ. بو إسلام يازيلرينى اوقويامييورسڭ. هم ده بيلندن صورمايورسڭ. ايشته گل، أڭ بيوك فرمانى سڭا اوقوياجغم."

او سرسم دوندى ديدى:

"هايدى پادشاه وار؛ فقط بنم جزئى إستفاده‌م اوڭا نه ضرر ويره‌بيلير، خزينه‌سندن نه نقصان ايدر؟ هم بوراده حپس مپس يوقدر، جزا گورونميور."

آرقداشى اوڭا جوابًا ديدى:

"ياهو شو گورونن مملكت بر مانوره ميدانيدر. هم صنايعِ غريبهٔ‌ِ سلطانيه‌نڭ مشهريدر. هم موقّت تملسز مسافرخانه‌لريدر. گورمييور ميسڭ كه، هر گون بر قافله گلير، برى گيدر، غائب اولور. دائما طولار بوشانير. بر زمان صوڭره شو مملكت تبديل ايديله‌جك. بو أهالى باشقه و دائمى بر مملكته نقل ايديله‌جك. اوراده هركس خدمتنه مقابل يا جزا، يا مكافات گوره‌جك." ديدى.

ينه او خائن سرسم، تمرّد ايدوب: "اينانمام. هيچ ممكن ميدر كه، بو مملكت خراب ايديلسين؛ باشقه بر مملكته گوچ ايتسين." ديدى.

بونڭ اوزرينه أمين آرقداشى ديدى:

"مادام بو درجه عناد و تمرّد ايدرسڭ. گل، حدّ و حسابى اولميان دلائل ايچنده اون ايكى صورت ايله سڭا گوستره‌جگم كه: بر محكمهٔ‌ِ كبرا وار، بر دارِ مكافات و إحسان و بر دارِ مجازات و زندان وار و بو مملكت هر گون بر درجه بوشانديغى گبى، بر گون گلير كه، بتون بتون بوشانوب خراب ايديله‌جك.

برنجى صورت

هيچ ممكن ميدر كه: بر سلطنت، باخصوص بويله محتشم بر سلطنت، حسنِ خدمت ايدن مطيعلره مكافاتى و عصيان ايدنلره مجازاتى بولونماسين. بوراده يوق حكمنده‌در.

ديمك باشقه يرده بر محكمهٔ‌ِ كبرا واردر.

ايكنجى صورت

بو گيديشاته، إجراآته باق! ناصل أڭ فقير، أڭ ضعيفدن طوت، تا هركسه مكمّل، مكلّف أرزاق ويريلييور؛ كيمسه‌سز خسته‌لره چوق گوزل باقيلييور. هم غايت قيمتدار و شاهانه طعاملر، قابلر، مرصّع نشانلر، مزيَّن ألبسه‌لر، محتشم ضيافتلر واردر. باق سنڭ گبى سرسملردن باشقه، هركس وظيفه‌سنه غايت دقّت ايدر. كيمسه ذرّه‌جه حدّندن تجاوز ايتمز. أڭ بيوك شخص، أڭ بيوك بر إطاعتله متواضعانه بر خوف و هيبت آلتنده خدمت ايدر.

ديمك شو سلطنت صاحبنڭ پك بيوك بر كرمى، پك گنيش بر مرحمتى وار. هم پك بيوك عزّتى، پك جلاللى بر حيثيتى، ناموسى واردر. حالبوكه كرم ايسه، إنعام ايتمك ايستر. مرحمت ايسه، إحسانسز اولاماز. عزّت ايسه غيرت ايستر. حيثيت و ناموس ايسه، أدبسزلرڭ تأديبنى ايستر. حالبوكه شو مملكتده او مرحمت، او ناموسه لايق بيڭدن برى ياپيلمييور. ظالم عزّتنده، مظلوم ذلّتنده قالوب بورادن گوچوب گيدييورلر.

ديمك بر محكمهٔ‌ِ كبرايه بيراقيلييور.

اوچنجى صورت

اوچنجى صورت: باق نه قدر عالى بر حكمت، بر إنتظامله ايشلر دونويور. هم نه قدر حقيقى بر عدالت، بر ميزانله معامله‌لر گورولويور. حالبوكه حكمتِ حكومت ايسه، سلطنتڭ جناحِ حمايه‌سنه إلتجا ايدن ملتجيلرڭ تلطيفنى ايستر. عدالت ايسه، رعيتڭ حقوقنڭ محافظه‌سنى ايستر؛ تا حكومتڭ حيثيتى، سلطنتڭ حشمتى محافظه ايديلسين. حالبوكه شو يرلرده او حكمته، او عدالته لايق بيڭدن برى إجرا ايديلمييور. سنڭ گبى سرسملر، چوغى جزا گورمه‌دن بورادن گوچوب گيدييورلر.

ديمك بر محكمهٔ‌ِ كبرايه بيراقيلييور...

دردنجى صورت

دردنجى صورت: باق حدّ و حسابه گلمه‌ين شو سرگيلرده اولان مِثلسز مجوهرات، شو سفره‌لرده اولان أمثالسز مطعومات گوسترييورلر كه: بو يرلرڭ پادشاهنڭ حدسز بر سخاوتى، حسابسز طولو خزينه‌لرى واردر. حالبوكه بويله بر سخاوت و توكنمز خزينه‌لر، دائمى و ايسته‌نيلن هر شى ايچنده بولونور بر دارِ ضيافت ايستر. هم ايستر كه، او ضيافتدن تلذّذ ايدنلر اوراده دوام ايتسينلر. تا زوال و فراق ايله ألم چكمه‌سينلر. چونكه زوالِ ألم، لذّت اولديغى گبى، زوالِ لذّت دخى ألمدر.

بو سرگيلره باق! و شو إعلانلره دقّت ايت! و بو دلّاللره قولاق وير كه، معجزنما بر پادشاهڭ آنتيقه صنعتلرينى تشكيل و تشهير ايدييورلر. كمالاتنى گوسترييورلر. مِثلسز جمالِ معنويسنى بيان ايدييورلر. حسنِ مخفيسنڭ لطائفندن بحث ايدييورلر. ديمك اونڭ پك مهمّ، حيرت ويريجى كمالات و جمالِ معنويسى واردر.

گيزلى، قصورسز كمال ايسه؛ تقدير ايديجى، إستحسان ايديجى، ما شاء اللّٰه‌ دييوب مشاهده ايديجيلرڭ باشلرنده تشهير ايستر. مخفى، نظيرسز جمال ايسه؛ گورونمك و گورمك ايستر. يعنى، كندى جمالنى ايكى وجهله گورمك: برى، مختلف آيينه‌لرده بِالذّات مشاهده ايتمك. ديگرى، مشتاق سيرجى و متحيّر إستحسان ايديجيلرڭ مشاهده‌سيله مشاهده ايتمك ايستر. هم گورمك، هم گورونمك، هم دائمى مشاهده، هم أبدى إشهاد ايستر.

هم او دائمى جمال، مشتاق سيرجى و إستحسان ايديجيلرڭ دوامِ وجودلرينى ايستر. چونكه دائمى بر جمال، زائل مشتاقه راضى اولاماز. زيرا دونمه‌مك اوزره زواله محكوم اولان بر سيرجى، زوالڭ تصوّريله محبّتى عداوته دونر، حيرت و حرمتى تحقيره مَيل ايدر. چونكه إنسان، بيلمديگى و يتيشمديگى شيئه دشمندر. حالبوكه شو مسافرخانه‌لردن هركس چابوق گيدوب، غائب اولويور. او كمال و او جمالڭ بر ايشيغنى بلكه ضعيف بر گولگه‌سنى، بر آنده باقوب طويمادن گيدييور.

ديمك بر سيرانگاهِ دائمى‌يه گيديلييور...

بشنجى صورت

باق بو ايشلر ايچنده گورونويور كه، او مِثلسز ذاتڭ پك بيوك بر شفقتى واردر. چونكه هر مصيبتزده‌نڭ إمدادينه قوشديرييور. هر سؤاله و مطلوبه جواب ويرييور. حتّى باق، أڭ أدنا بر حاجت، أڭ أدنا بر رعيتدن گورسه، شفقتله قضا ايدييور. بر چوبانڭ بر قويونى، بر آياغى اينجينسه، يا مرهم، يا بيطر گوندرييور.

گل گيده‌لم، شو آطه‌ده بيوك بر إجتماع وار. بتون مملكت أشرافى اوراده طوپلانمشلر. باق، پك بيوك بر نشانى طاشييان بر ياورِ أكرم بر نطق اوقويور. او شفقتلى پادشاهندن بر شيلر ايسته‌يور. بتون أهالى: "أوت، أوت بز ده ايسته‌يورز" دييورلر. اونى تصديق و تأييد ايدييورلر. شيمدى ديڭله، بو پادشاهڭ سَوْگيليسى دييور كه:

"أى بزى نعمتلريله پرورده ايدن سلطانمز! بزه گوسترديگڭ نمونه‌لرڭ و گولگه‌لرڭ أصللرينى، منبعلرينى گوستر. و بزى مقرِّ سلطنتڭه جلب ايت. بزى بو چوللرده محو ايتديرمه. بزى حضوريڭه آل. بزه مرحمت ايت. بوراده بزه طاتديرديغڭ لذيذ نعمتلريڭى اوراده ييدير. بزى زوال و تبعيد ايله تعذيب ايتمه. سڭا مشتاق و متشكّر شو مطيع رعيتڭى باشى بوش بيراقوب إعدام ايتمه." دييور و پك چوق يالوارييور. سن ده ايشيدييورسڭ.

عجبا بو قدر شفقتلى و قدرتلى بر پادشاه، هيچ ممكن ميدر كه؛ أڭ أدنا بر آدمڭ أڭ أدنا بر مرامنى أهمّيتله يرينه گتيرسين، أڭ سَوْگيلى بر ياورِ أكرمنڭ أڭ گوزل بر مقصودينى يرينه گتيرمه‌سين؟ حالبوكه او سَوْگيلينڭ مقصودى، عمومڭ ده مقصوديدر. هم پادشاهڭ مرضيسى، هم مرحمت و عدالتنڭ مقتضاسيدر. هم اوڭا راحتدر، آغير دگل. بو مسافرخانه‌لرده‌كى موقّت نزهتگاهلر قدر آغير گلمز. مادام نمونه‌لرينى گوسترمك ايچون بش آلتى گون سيرانگاهلره بو قدر مصرف ايدييور، بو مملكتى قوردى. ألبته حقيقى خزينه‌لرينى، كمالاتنى، هنرلرينى مقرِّ سلطنتنده اويله بر طرزده گوستره‌جك، اويله سيرانگاهلر آچاجق كه، عقللرى حيرتده بيراقه‌جق.

ديمك بو ميدانِ إمتحانده اولانلر، باشى بوش دگللر؛ سعادت سرايلرى و زندانلر اونلرى بكله‌يورلر...

آلتنجى صورت

ايشته گل باق، بو محتشم شمندوفرلر، طيّاره‌لر، تجهيزاتلر، ده‌پولر، سرگيلر، إجراآتلر گوسترييورلر كه، پرده آرقه‌سنده پك محتشم بر سلطنت واردر، ﴿حاشيه‌﴾ حكم ايدييور. بويله بر سلطنت، كنديسنه لايق بر رعيت ايستر. حالبوكه گورييورسڭ، بتون رعيت بو مسافرخانه‌ده طوپلانمشلر. مسافرخانه ايسه هر گون طولار، بوشانير. هم بتون رعيت مانوره ايچون بو ميدانِ إمتحانده بولونويورلر. ميدان ايسه، هر ساعت تبديل ايديلييور. هم بتون رعيت، پادشاهڭ قيمتدار إحساناتنڭ نمونه‌لرينى و خارقه صنعتلرينڭ آنتيقه‌لرينى سرگيلرده تماشا ايتمك ايچون شو تشهيرگاهده بر قاچ دقيقه طوروب سير ايدييورلر. مشهر ايسه، هر دقيقه تحوّل ايدييور. گيدن گلمز، گلن گيدر.

ايشته بو حال، شو وضعيت قطعى گوسترييور كه: شو مسافرخانه و شو ميدان و شو مشهرلرڭ آرقه‌سنده دائمى سرايلر، مستمر مسكنلر، شو نمونه‌لرڭ و صورتلرڭ خالص و يوكسك أصللريله طولو باغ و خزينه‌لر واردر.

ديمك بوراده چابالامق اونلر ايچوندر. شوراده چاليشديرر، اوراده اجرت ويرر. هركسڭ إستعدادينه گوره اوراده بر سعادتى وار...

يدنجى صورت

گل، بر پارچه گزه‌لم. شو مدنى أهالى ايچنده نه وار، نه يوق گوره‌لم. ايشته باق! هر يرده، هر كوشه‌ده، متعدّد فوطوغرافلر قورولمش، صورت آلييورلر. باق، هر يرده متعدّد كاتبلر اوطورمشلر، بر شيلر يازييورلر. هر شيئى قيد ايدييورلر. أڭ أهمّيتسز بر خدمتى، أڭ عادى بر وقوعاتى ضبط ايدييورلر. ها، شو يوكسك طاغده پادشاهه مخصوص بر بيوك فوطوغراف قورولمش كه؛ ﴿حاشيه‌﴾ بتون بو يرلرده نه جريان ايدر، صورتنى آلييورلر. ديمك او ذات أمر ايتمش كه؛ ملكنده جريان ايدن بتون معامله و ايشلر ضبط ايديلسين. ديمك اولويور كه؛ او ذاتِ معظّم بتون حادثاتى قيد ايتديرر، صورتنى آلير. ايشته شو دقّتلى حفظ و محافظه، ألبته بر محاسبه ايچوندر.

شيمدى، أڭ عادى رعيتڭ أڭ عادى معامله‌لرينى إهمال ايتمه‌ين بر حاكمِ حفيظ، هيچ ممكن ميدر كه رعيتڭ أڭ بيوكلرندن أڭ بيوك عمللرينى محافظه ايتمه‌سين، محاسبه ايتمه‌سين، مكافات و مجازات ويرمه‌سين. حالبوكه او ذاتڭ عزّتنه و غيرتنه طوقونه‌جق و شأنِ مرحمتى هيچ قبول ايتميه‌جك معامله‌لر، او بيوكلردن صدور ايدييور. بوراده جزايه چارپمييور.

ديمك، بر محكمهٔ‌ِ كبرايه بيراقيلييور...

سكزنجى صورت

گل، اوندن گلن بو فرمانلرى سڭا اوقوياجغم. باق، مكرّر وعد ايدييور و شدّتلى تهديد ايدييور كه: "سزلرى اورادن آلوب، مقرِّ سلطنتمه گتيره‌جگم و مطيعلرى مسعود، عاصيلرى محبوس ايده‌جگم. او موقّت يرى خراب ايدوب، مؤبّد سرايلرى، زندانلرى حاوى ديگر بر مملكت قوراجغم." هم او وعد ايتديگى شيلر، اوڭا غايت راحتدر. رعيتنه، غايت مهمدر. وعدنده خلف ايسه، عزّتِ إقتدارينه غايت ضددر.

ايشته باق أى سرسم! سن يالانجى وهمڭى، هذيانجى عقلڭى، آلداتيجى نفسڭى تصديق ايدييورسڭ. و هيچ بر وجهله خلف و خلافه مجبوريتى اولميان و هيچ بر جهتله خلاف حيثيتنه ياقيشميان و بتون گورونن ايشلر صدقنه شهادت ايدن بر ذاتى تكذيب ايدييورسڭ. ألبته بيوك بر جزايه مستحق اولورسڭ. مثالڭ شوڭا بڭزر كه: بر يولجى، گونشڭ ضياسندن گوزينى قاپايور، خيالنه باقييور؛ وهمى، بر ييلديز بوجگى گبى قفا فنارينڭ ايشيغيله دهشتلى يولنى تنوير ايتمك ايسته‌يور. مادام وعد ايتمش، ياپه‌جقدر. حالبوكه ايفاسى اوڭا چوق راحت و بزه و هر شيئه و اوڭا و سلطنتنه پك چوق لازمدر.

ديمك بر محكمهٔ‌ِ كبرا، بر سعادتِ عظما واردر.

طوقوزنجى صورت

شيمدى گل! بو دائره‌لرڭ و جماعتلرڭ بعض رؤسالرينه كه، ﴿حاشيه‌﴾ هر برى بِالذّات پادشاهله گوروشه‌جك خصوصى برر تلفونى وار. هم بعض اونڭ حضورينه چيقمشلر. نه دييورلر باق! بونلر إتّفاقله إخبار ايدييورلر كه: او ذات، مكافات و مجازات ايچون پك محتشم و دهشتلى بر ير إحضار ايتمش. غايت قوى وعد و شدّتلى تهديد ايدييور. هم اونڭ عزّت و جلالتى هيچ بر وجهله خلف الوعده تنزّل ايدوب، تذلّلى قبول ايتمز.

حالبوكه او مخبرلر هم تواتر درجه‌سنده چوق، هم إجماع قوّتنده بر إتّفاقله خبر ويرييورلر كه: شو بعض آثارى گورونن سلطنتِ عظيمه‌نڭ مدارى و مقرّى، بورادن اوزاق بر باشقه مملكتده‌در و شو ميدانِ إمتحانده بنالر موقّتدرلر. صوڭره دائمى سرايلره تبديل ايديله‌جك. بو يرلر دگيشه‌جكلر. چونكه أثرلريله عظمتى آڭلاشيلان شو محتشم، زوالسز سلطنت؛ بويله گچيجى، دوامسز، بى قرار، أهمّيتسز، متغيّر، بقاسز، ناقص، تكمّلسز امورلر اوزرنده قورولماز، طورلماز... ديمك اوڭا لايق، دائمى، مستقر، زوالسز، مستمر، مكمّل، محتشم امورلر اوزرنده طورييور.ديمك بر ديارِ آخَر وار؛ ألبته او مقرّه گيديله‌جكدر...

اوننجى صورت: گل، بوگون نوروزِ سلطانيدر.

اوننجى صورت

گل، بوگون نوروزِ سلطانيدر. ﴿حاشيه‌﴾ بر تبدّلات اولاجق، عجيب ايشلر چيقه‌جق. شو بهارڭ شو گوزل گوننده، شو گوزل چيچكلى اولان شو يشيل صحرايه گيدوب بر سيران ايدرز. ايشته باق! أهالى ده بو طرفه گلييورلر. باق بر سحر وار. او بنالر بردن خراب اولديلر، باشقه بر شكل آلدى. باق، بر معجزه وار. او خراب اولان بنالر، بردن بوراده ياپيلدى. عادتا بو خالى بر چول، بر مدنى شهر اولدى. باق، سينه‌ما پرده‌لرى گبى هر ساعت باشقه بر عالم گوسترر، باشقه بر شكل آلير. بوڭا دقّت ايت كه؛ او قدر قاريشق، سرعتلى، كثرتلى، حقيقى پرده‌لر ايچنده نه قدر مكمّل بر إنتظام واردر كه، هر شى يرلى يرينه قونولييور. خيالى سينه‌ما پرده‌لرى دخى، بونڭ قدر منتظم اولاماز. ميليونلر ماهر سحربازلر دخى، بو صنعتلرى ياپامازلر. ديمك، بزه گورونمه‌ين او پادشاهڭ چوق بيوك معجزه‌لرى واردر.

أى سرسم! سن دييورسڭ: "ناصل بو قوجه مملكت تخريب ايديلوب، باشقه يره قوروله‌جق؟ "

ايشته گورييورسڭ كه: هر ساعت، سنڭ عقلڭ قبول ايتمديگى او تبديلِ ديار گبى چوق إنقلابلر، تبديللر اولويور. شو طوپلانمق، طاغيلمق و شو حاللردن آڭلاشيلييور كه: بو گورونن سرعتلى إجتماعلر، طاغيلمه‌لر، تشكيللر، تخريبلر ايچنده باشقه بر مقصد وار. بر ساعتلك إجتماع ايچون اون سنه قدر مصرف ياپيلييور. ديمك بو وضعيتلر مقصودِ بِالذّات دگللر. بر تمثيلدر، بر تقليددرلر. او ذات معجزه ايله ياپييور. تا صورتلرى آلينوب تركيب ايديلسين و نتيجه‌لرى حفظ ايديلوب يازيلسين. (ناصلكه، مانوره ميدانِ إمتحاننڭ هر شيئى قيد ايديلييوردى و يازيلييوردى.‌) ديمك، بر مجمعِ أكبرده معامله، بونلر اوزرينه دوام ايدوب دونه‌جك. هم بر مشهرِ أعظمده دائمى گوستريله‌جك. ديمك شو گچيجى، قرارسز وضعيتلر؛ ثابت صورتلر، باقى ميوه‌لر ويرييورلر.

ديمك بو إحتفالات؛ بر سعادتِ عظما، بر محكمهٔ‌ِ كبرا، بيلمديگمز علوى غايه‌لر ايچوندر...

اون برنجى صورت

گل، أى معنّد آرقداش! بر طيّاره‌يه، يا شرقه ويا غربه يعنى ماضى و مستقبله گيدن بر شمندوفره بينه‌لم. شو معجزه‌كار ذاتڭ، سائر يرلرده نه چشيد معجزه‌لر گوسترديگنى گوره‌لم. ايشته باق، گورديگمز منزل و ميدان و مشهر گبى عجائبلر، هر طرفده بولونويور. لٰكن صنعتجه، صورتجه بربرندن آيريدرلر. فقط بوڭا ايى دقّت ايت كه: او ثباتسز منزللرده، او دوامسز ميدانلرده، او بقاسز مشهرلرده؛ نه قدر باهر بر حكمتڭ إنتظاماتى، نه درجه ظاهر بر عنايتڭ إشاراتى، نه مرتبه عالى بر عدالتڭ أماراتى، نه درجه واسع بر مرحمتڭ ثمراتى گورونويور. بصيرتسز اولميان هركس يقينًا آڭلار كه: اونڭ حكمتندن داها أكمل بر حكمت و عنايتندن داها أجمل بر عنايت و مرحمتندن داها أشمل بر مرحمت و عدالتندن داها أجلّ بر عدالت اولاماز و تصوّر ايديله‌مز.

أگر فرضا توهّم ايتديگڭ گبى، دائرهٔ‌ِ مملكتنده دائمى منزللر، عالى مكانلر، ثابت مقاملر، باقى مسكنلر، مقيم أهالى، مسعود رعيتى بولونمازسه؛ شو حكمت، عنايت، مرحمت، عدالتڭ حقيقتلرينه شو بقاسز مملكت مظهر اولامديغى معلوم و اونلره مظهر اولاجق، باشقه يرده ده بولونمازسه؛ او وقت گوندوز اورته‌سنده گونشڭ ايشيغنى گورديگمز حالده گونشى إنكار ايتمك درجه‌سنده بر أحمقلقله، شو گوزيمز اوڭنده‌كى حكمتى إنكار ايتمك و شو مشاهده ايتديگمز عنايتى إنكار ايتمك و شو گورديگمز مرحمتى إنكار ايتمك و شو پك قوّتلى أماراتى، إشاراتى گورونن عدالتى إنكار ايتمك لازم گلير. هم بو گورديگمز إجراآتِ حكيمانه و أفعالِ كريمانه و إحساناتِ رحيمانه‌نڭ صاحبنى؛ (حاشا ثمّ حاشا!‌) سفيه بر اويونجى، غدّار بر ظالم اولديغنى قبول ايتمك لازم گلير. بو ايسه، حقيقتلرڭ ضدلرينه إنقلابيدر. حالبوكه إنقلابِ حقائق، بتون أهلِ عقلڭ إتّفاقيله محالدر، ممكن دگلدر. يالڭز، هر شيئڭ وجودينى إنكار ايدن سوفسطائى أبلهلر خارجدر.

ديمك، بو دياردن باشقه بر ديار واردر. اونده بر محكمهٔ‌ِ كبرا، بر معدلهٔ‌ِ عليا، بر مكرمهٔ‌ِ عظما واردر كه؛ تا شو مرحمت و حكمت و عنايت و عدالت تمامًا تظاهر ايتسينلر...

اون ايكنجى صورت

گل شيمدى دونه‌جگز. شو جماعتلرڭ رئيسلريله و ضابطلريله گوروشه‌جگز و تجهيزاتلرينه باقه‌جغز كه؛ او تجهيزات، يالڭز او ميدانده‌كى قيصه بر مدّت ايچنده گچينمك ايچون مى ويريلمشدر؟ ياخود باشقه يرده اوزون بر سعادت حياتى تحصيل ايتمك ايچون مى ويريلمشدر؟ گوره‌لم. هركسه و هر تجهيزاته باقه‌مايز. فقط نمونه ايچون شو ضابطڭ جزدان و دفترينه باقه‌جغز:

بو جزدانده ضابطڭ رتبه‌سى، معاشى، وظيفه‌سى، مطلوباتى، دستورِ حركاتى واردر. باق، بو رتبه بر قاچ گونلك ايچون دگل؛ پك اوزون بر زمان ايچون ويريله‌بيلير. "شو معاشى خزينهٔ‌ِ خاصّه‌دن فلان تاريخده آلاجقسڭ" يازيليدر. حالبوكه او تاريخ، چوق زمان صوڭره و بو ميدان قپاندقدن صوڭره گلير. شو وظيفه ايسه؛ شو موقّت ميدانه گوره دگل، بلكه پادشاهڭ قربنده دائمى بر سعادتى قزانمق ايچون ويريلمشدر. شو مطلوبات ايسه، بر قاچ گونلك بو مسافرخانه‌ده گچينمك ايچون اولاماز. بلكه اوزون و مسعودانه بر حيات ايچون اولابيلير. شو دستور ايسه، بتون بتون آچيغه ويرر كه؛ جزدان صاحبى باشقه يره نامزددر، باشقه عالمه چاليشير.

باق شو دفترلرده، آلَتلر تجهيزاتنڭ صورتِ إستعمالى و مسؤليتلر واردر. حالبوكه أگر يالڭز بو ميداندن باشقه عالى، دائمى بر ير بولونمازسه؛ شو محكم دفتر، او قطعى جزدان، بتون بتون معناسز اولور. هم شو محترم ضابط و مكرّم قوماندان و معزّز رئيس؛ بتون أهاليدن آشاغى، هركسدن داها بدبخت، داها بيچاره، داها ذليل، داها مصيبتلى، داها فقير، داها ضعيف بر دركه‌يه دوشر. ايشته بوڭا قياس ايت. هانگى شيئه دقّت ايتسه‌ڭ شهادت ايدر كه: بو فانيدن صوڭره بر باقى وار...

أى آرقداش!

ديمك، بو موقّت مملكت بر تارلا حكمنده‌در. بر تعليمگاهدر، بر پازاردر. ألبته آرقه‌سنده بر محكمهٔ‌ِ كبرا، بر سعادتِ عظما گله‌جكدر. أگر بونى إنكار ايتسه‌ڭ؛ بتون ضابطلرده‌كى جزدانلرى، دفترلرى تجهيزاتلرى، دستورلرى بلكه شو مملكتده‌كى بتون إنتظاماتى، حتّى حكومتى إنكار ايتمگه مجبور اولورسڭ و بتون واقع اولان إجراآتڭ وجودينى تكذيب ايتمك لازم گلير. او وقت سڭا، إنسان و ذى‌شعور دينلمز. سوفسطائيلردن داها عقلسز اولورسڭ.

صاقين ظن ايتمه؛ تبديلِ مملكت دليللرى بو "اون ايكى صورته" منحصردر. بلكه حدّ و حسابه گلمز أماره‌لر، دليللر وار كه: شو قرارسز متغيّر مملكت؛ زوالسز، مستقر بر مملكته تحويل ايديله‌جكدر. هم حدّ و حسابه گلمز إشارتلر، علامتلر وار كه: بو أهالى، شو موقّت مسافرخانه‌لردن آلينه‌جق، سلطنتڭ مقرِّ دائميسنه گوندريله‌جك.

باخصوص، گل سڭا "اون ايكى صورت" قوّتندن داها قوّتلى بر برهان داها گوستره‌جگم.

ايشته گل باق، شو اوزاقده‌كى گورونن جماعتِ عظيمه ايچنده، أوّل آطه‌ده گورديگمز بيوك نشان صاحبى ياورِ أكرم بر تبليغاتده بولونويور. گيده‌لم، ديڭله‌يه‌لم. باق او پارلاق ياورِ أكرم، باق او يوكسكده تعليق ايديلمش فرمانِ أعظمى أهالى‌يه بيلديرييور و دييور كه:

"حاضرلانڭز؛ باشقه، دائمى بر مملكته گيده‌جكسڭز. اويله بر مملكت كه، بو مملكت اوڭا نسبةً بر زندان حكمنده‌در. پادشاهمزڭ مقرِّ سلطنتنه گيدوب مرحمتنه، إحسانلرينه مظهر اولاجقسڭز. أگر گوزلجه بو فرمانى ديڭله‌يوب إطاعت ايتسه‌ڭز... يوقسه عصيان ايدوب ديڭله‌مزسه‌ڭز، مدهش زندانلره آتيلاجقسڭز." گبى تبليغاتده بولونويور.

سن ده گورييورسڭ كه؛ او فرمانِ أعظمده اويله إعجازكار بر طرّه وار كه، هيچ بر وجهله قابلِ تقليد دگل. سنڭ گبى سرسملردن باشقه هركس؛ او فرمان، پادشاهڭ فرمانى اولديغنى قطعى بيلير. و او پارلاق ياورِ أكرمده اويله نشانلر وار كه؛ سنڭ گبى كورلردن باشقه هركس او ذاتى، پادشاهڭ پك طوغرى ترجمانِ أوامرى اولديغنى يقينًا آڭلار.

عجبا او ياورِ أكرم او فرمانِ أعظمله برابر بتون قوّتيله دعوا ايدوب تبليغ ايتدكلرى شو تبديلِ مملكت مسئله‌سى، هيچ قابل ميدر كه إعتراض قبول ايتسين. أوت قابل دگل! إلّا كه، بتون بو گورديگمز هر شيئى إنكار ايده‌سڭ...

شيمدى أى آرقداش!. سوز سنڭدر، سويله. نه دييورسه‌ڭ دى!

بن نه دييه‌جگم، داها بوڭا قارشى بر شى دينه‌بيلير مى؟ گوندوز اورته‌سنده گونشه قارشى سوز سويله‌نير مى؟ يالڭز ديرم كه: الحمد ِللّٰه‌، يوز بيڭ دفعه شكر اولسون كه؛ وهم و هوا تحكّمندن، نفس و هوس أسارتندن قورتولوب، دائمى حپس و زنداندن خلاص اولدم و ايناندم كه: بو قارمه‌قاريشق، قرارسز مسافرخانه‌لردن باشقه و قربِ شاهانه‌ده بر ديارِ سعادت واردر؛ بز ده اوڭا نامزدز...

ايشته حشر و آخرتدن كنايه و عبارت اولان شو حكايهٔ‌ِ تمثيليه بوراده تمام اولدى.

شيمدى توفيقِ إلٰهى ايله حقيقتِ عليايه گچه‌جگز. گچمش "اون ايكى صورته" مقابل "اون ايكى متساند حقيقت" ايله بر "مقدّمه" بيان ايده‌جگز.

مقدّمه

بر قاچ إشارتله باشقه يرلرده يعنى يگرمى ايكنجى، اون طوقوزنجى، يگرمى آلتنجى سوزلرده ايضاح ايديلن بر قاچ مسئله‌يه إشارت ايدرز.

برنجى إشارت

حكايه‌ده‌كى سرسم آدمڭ او أمين آرقداشيله، اوچ حقيقتلرى وار:

برنجيسى: نفسِ أمّاره‌م ايله قلبمدر.

ايكنجيسى: فلسفه شاكردلريله، قرآنِ حكيم تلميذلريدر.

اوچنجيسى: اُمّتِ إسلاميه ايله ملّتِ كفريه‌در.

فلسفه شاكردلرى و ملّتِ كفريه و نفسِ أمّاره‌نڭ أڭ مدهش ضلالتى، جنابِ حقّى طانيمامقده‌در. حكايه‌ده ناصل أمين آدم ديمشدى: "بر حرف كاتبسز اولماز، بر قانون حاكمسز اولماز." بز ده ديرز:

ناصلكه بر كتاب، باخصوص اويله بر كتاب كه؛ هر كلمه‌سى ايچنده كوچك قلمله بر كتاب يازيلمش، هر حرفى ايچنده اينجه قلم ايله منتظم بر قصيده يازيلمش. كاتبسز اولمق، صوڭ درجه محالدر.

اويله ده شو كائنات نقّاشسز اولمق، صوڭ درجه محال أندر محالدر. زيرا بو كائنات اويله بر كتابدر كه، هر صحيفه‌سى چوق كتابلرى تضمّن ايدر. حتّى هر كلمه‌سى ايچنده بر كتاب واردر. هر بر حرفى ايچنده بر قصيده واردر. ير يوزى بر صحيفه‌در، نه قدر كتاب ايچنده وار. بر آغاج بر كلمه‌در، نه قدر صحيفه‌سى واردر. بر ميوه بر حرف؛ بر چكردك، بر نقطه‌در. او نقطه‌ده قوجه بر آغاجڭ پروغرامى، فهرسته‌سى وار. ايشته بويله بر كتاب، أوصافِ جلال و جماله، نهايتسز قدرت و حكمته مالك بر ذاتِ ذو الجلالڭ نقشِ قلمِ قدرتى اولابيلير. ديمك عالمڭ شهوديله، بو ايمان لازم گلير. إلّا كه، ضلالتدن سرخوش اولمش اوله...

هم ناصلكه بر خانه اوسته‌سز اولماز. باخصوص اويله بر خانه كه؛ خارقه صنعتلرله، عجيب نقشلرله، غريب زينتلرله تزيين ايديلمش. حتّى هر بر طاشنده، بر سراى قدر صنعت درج ايديلمش. اوسته‌سز اولمق، هيچ بر عقل قبول ايده‌مز، غايت ماهر بر صنعتكار ايستر. باخصوص او سراى ايچنده سينه‌ما پرده‌لرى گبى هر ساعتده حقيقى منزللر تشكيل ايديلوب، كمالِ إنتظامله ألبسه دگيشديرديگى گبى دگيشديرييور. حتّى هر بر حقيقى پرده ايچنده، متعدّد كوچك كوچك منزللر ايجاد ايديلييور.

اويله ده شو كائنات نهايتسز حكيم، عليم، قدير بر صانع ايستر. چونكه شو محتشم كائنات اويله بر سرايدر كه: آى، گونش لامبالرى؛ ييلديزلر، موملرى؛ زمان، بر ايپ، بر شريددر كه، او صانعِ ذو الجلال هر سنه بر باشقه عالمى اوڭا طاقوب، گوسترييور. او طاقديغى عالمڭ ايچنده اوچ يوز آلتمش طرزده منتظم صورتلرينى تجديد ايدييور. كمالِ إنتظامله و حكمتله دگيشديرييور. ير يوزينى بر سفرهٔ‌ِ نعمت ياپمش كه، هر بهار موسمنده، اوچ يوز بيڭ أنواعِ مصنوعاتيله تزيين ايدييور. حدّ و حسابه گلمز أنواعِ إحساناتيله طولديرييور. اويله بر طرزده كه، نهايت إختلاط ايچنده و قاريشمش اولدقلرى حالده، نهايت درجه‌ده إمتياز و فرقله بربرلرندن آيريلييور. باشقه جهتلرى بوڭا قياس ايت... ناصل، بويله بر سرايڭ صانعندن غفلت ايديله‌بيلير؟

هم ناصلكه بلوطسز، گوندوز اورته‌سنده، گونشڭ دڭز يوزنده بتون قبارجقلر اوستنده و قره‌ده بتون پارلاق شيلرده و قارڭ بتون پارچه‌لرنده جلوه‌سى گورونديگى و عكسى مشاهده ايديلديگى حالده گونشى إنكار ايتمك، نه درجه عجيب بر ديوانه‌لك هذيانيدر. چونكه او وقت بر تك گونشى إنكار و قبول ايتمه‌مكله؛ قطرات صاييسنجه، قبارجقلر مقدارنجه، پارچه‌لر عددنجه، حقيقى و بِالأصاله گونشجكلرى قبول ايتمك لازم گلييور.

هر ذرّه‌جكده (كه آنجق بر ذرّه صيقيشه‌بيلديگى حالده‌) قوجه بر گونشڭ حقيقتنى ايچنده قبول ايتمك لازم گلديگى گبى، عينًا اويله ده: شو صيراوارى ايچنده هر زمان حكمتله دگيشن و دوزگونلك ايچنده هر وقت تازه‌له‌نن شو منتظم كائناتى گوروب، خالقِ ذو الجلالى أوصافِ كماليله تصديق ايتمه‌مك، اوندن داها برباد بر ضلالت ديوانه‌لگيدر، بر مجنونلق هذيانيدر. زيرا هر شيده، حتّى هر بر ذرّه‌ده بر الوهيتِ مطلقه قبول ايتمك لازمدر. چونكه مثلا هوانڭ هر بر ذرّه‌سى؛ هر بر چيچك ايله هر بر ميوه‌يه، هر بر ياپراغه گيرر و ايشله‌يه‌بيلير. ايشته شو ذرّه، أگر مأمور اولمازسه، بتون گيره‌بيلديگى و ايشلديگى مصنوعلرڭ طرزِ تشكيلاتنى و صورتلرينى و هيئتلرينى بيلمك لازمدر، تا ايچنده ايشله‌يه‌بيلسين. ديمك محيط بر علم و قدرته مالك اولمالى كه، بويله ياپسين.

مثلا، طوپراقده هر بر ذرّه‌سى قابلدر كه، مختلف بتون تخملر و چكردكلره مدار و منشأ اولسون. أگر مأمور اولمازسه، لازم گلييور كه: اوتلر و آغاجلر عددنجه معنوى جهازات و ماكينه‌لرى تضمّن ايتسين. وياخود اونلرڭ بتون طرزِ تشكيلاتنى بيلير، ياپار، بتون اونلره گيديريلن صورتلرى طانير، ديكه‌بيلير بر صنعت و قدرت ويرمك لازم گلير.

داها سائر موجوداتى ده قياس ايت. تا آڭلايه‌جقسڭ كه: هر شيده آشكاره، وحدانيتڭ چوق دليللرى وار. أوت بر شيدن هر شيئى ياپمق و هر شيئى بر تك شى ياپمق، هر شيئڭ خالقنه خاص بر ايشدر. وَ اِنْ مِنْ شَىْءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهٖ فرمانِ ذى‌شاننه دقّت ايت.

ديمك واحدِ أحدى قبول ايتمه‌مك ايله، موجودات عددنجه إلٰهلرى قبول ايتمك لازم گلير.

ايكنجى إشارت

حكايه‌ده بر ياورِ أكرمدن بحث ايديلمش و دينلمش كه: كور اولميان هركس اونڭ نشانلرينى گورمكله آڭلار كه: او ذات، پادشاهڭ أمريله حركت ايدر و اونڭ خاص بنده‌سيدر. ايشته او ياورِ أكرم، رسولِ أكرمدر (عليه الصلاة والسلام‌).

أوت شويله مزيَّن بر كائناتڭ، اويله مقدّس بر صانعنه بويله بر رسولِ أكرم، ايشيق شمسه لزومى درجه‌سنده ألزمدر. چونكه ناصل گونش، ضيا ويرمكسزين ممكن دگلدر. اويله ده الوهيت ده، پيغمبرلرى گوندرمكله كندينى گوسترمكسزين ممكن دگلدر.

هم هيچ ممكن اولور مى كه، نهايت كمالده اولان بر جمال؛ گوستريجى و تعريف ايديجى بر واسطه ايله كندينى گوسترمك ايسته‌مسين؟

هم ممكن اولور مى كه؛ غايت جمالده بر كمالِ صنعت، اونڭ اوزرينه أنظارِ دقّتى جلب ايدن بر دلّال واسطه‌سيله تشهير ايسته‌مسين؟

هم هيچ ممكن اولور مى كه؛ بر ربوبيتِ عامّه‌نڭ سلطنتِ كلّيه‌سى، كثرت و جزئيات طبقاتنده وحدانيت و صمدانيتنى، ذو الجناحين بر مبعوث واسطه‌سيله إعلاننى ايسته‌مسين! يعنى او ذات، عبوديتِ كلّيه جهتيله كثرت طبقاتنڭ درگاهِ إلٰهيه ألچيسى اولديغى گبى، قربيت و رسالت جهتيله درگاهِ إلٰهينڭ كثرت طبقاتنه مأموريدر.

هم هيچ ممكن اولور مى كه؛ نهايت درجه‌ده بر حسنِ ذاتى صاحبى، جمالنڭ محاسننى و حُسننڭ لطائفنى آيينه‌لرده گورمك و گوسترمك ايسته‌مسين! يعنى بر حبيب رسول واسطه‌سيله كه؛ هم حبيبدر، عبوديتيله كندينى اوڭا سَوْديرر، آيينه‌دارلق ايدر. هم رسولدر؛ اونى مخلوقاتنه سَوْديرر، جمالِ أسماسنى گوسترر.

هم هيچ ممكن اولور مى كه؛ عجيب معجزه‌لرله، غريب و قيمتدار شيلرله طولو خزينه‌لر صاحبى، صرّاف بر تعريف ايديجى و وصّاف بر تشهير ايديجى واسطه‌سيله أنظارِ خلقه عرض و باشلرنده إظهار ايتمكله، گيزلى كمالاتنى بيان ايتمك إراده ايتمه‌سين و ايسته‌مسين؟

هم ممكن اولور مى كه؛ بو كائناتى بتون أسماسنڭ كمالاتنى إفاده ايدن مصنوعاتله تزيين ايده‌رك سير ايچون غريب و اينجه صنعتلرله سوسله‌نلمش بر سرايه بڭزتسين ده، رهبر بر معلّم تعيين ايتمه‌سين؟

هم هيچ ممكن اولور مى كه؛ بو كائناتڭ صاحبى، شو كائناتڭ تحوّلاتنده‌كى مقصد و غايه نه اولاجغنى مشعر طلسمِ مغلقنى، هم موجوداتڭ "نره‌دن؟ نره‌يه؟ نه‌جيسڭ؟" اوچ سؤالِ مشكلڭ معمّاسنى بر ألچى واسطه‌سيله آچديرماسين!

هم هيچ ممكن اولور مى كه؛ بو گوزل مصنوعات ايله كندينى ذى‌شعوره طانيتديران و قيمتلى نعمتلر ايله كندينى سَوْديرن صانعِ ذو الجلال؛ اونڭ مقابلنده ذى‌شعوردن مرضياتى و آرزولرى نه اولديغنى بر ألچى واسطه‌سيله بيلديرمسين!

هم هيچ ممكن اولور مى كه؛ نوعِ إنسانى، شعورجه كثرته مبتلا، إستعدادجه عبوديتِ كلّيه‌يه مهيّا صورتنده ياراتوب، معلّم بر رهبر واسطه‌سيله اونلرى كثرتدن وحدته يوزلرينى چويرمك ايسته‌مسين!

داها بونلر گبى چوق وظائفِ نبوّت وار كه، هر برى بر برهانِ قطعيدر كه: الوهيت، رسالتسز اولاماز...

شيمدى عجبا عالمده محمّدِ عربى عليه الصلاة والسلامدن (بيان اولونان أوصاف و وظائفه‌) داها أهل و داها جامع كيم ظهور ايتمش؟ و رتبهٔ‌ِ رسالته و وظيفهٔ‌ِ تبليغه اوندن داها أليق، داها أوفق هيچ زمان گوسترمش ميدر؟ خاير، أصلا و قطعا!. بلكه او، بتون رسوللرڭ سيّديدر، بتون أنبيانڭ إماميدر، بتون أصفيانڭ سَرْوريدر، بتون مقرّبينڭ أقربيدر، بتون مخلوقاتڭ أكمليدر، بتون مرشدلرڭ سلطانيدر.

أوت أهلِ تحقيقاتڭ إتّفاقيله، شقِّ قمر و پارمقلرندن صو آقماسى گبى بيڭه بالغ معجزاتندن حدّ و حسابه گلمز دلائلِ نبوّتندن باشقه، قرآنِ عظيم الشان گبى بر بحرِ حقائق و قرق وجهله معجزه اولان معجزهٔ‌ِ كبرا، گونش گبى رسالتنى گوسترمگه كافيدر. باشقه رساله‌لرده و بِالخاصّه يگرمى بشنجى سوزده قرآنڭ قرقه قريب وجوهِ إعجازندن بحث ايتديگمزدن بوراده قيصه كسييورز.

اوچنجى إشارت

خاطره گلمسين كه: بو كوچوجك إنسانڭ نه أهمّيتى وار كه، بو عظيم دنيا اونڭ محاسبهٔ‌ِ أعمالى ايچون قپانسين، باشقه بر دائره آچيلسين؟ چونكه بو كوچوجك إنسان، جامعيتِ فطرت إعتباريله شو موجودات ايچنده بر اوسته باشى و بر دلّالِ سلطنتِ إلٰهيه و بر عبوديتِ كلّيه‌يه مظهر اولديغندن بيوك أهمّيتى واردر.

هم خاطره گلمسين كه: قيصه‌جق بر عمرده ناصل أبدى بر عذابه مستحق اولور؟ زيرا كفر؛ شو مكتوباتِ صمدانيه درجه‌سنده و قيمتنده اولان كائناتى معناسز، غايه‌سز بر دركه‌يه دوشورديگى ايچون، بتون كائناته قارشى بر تحقير اولديغى گبى؛ بو موجوداتده جلوه‌لرى، نقشلرى گورونن بتون أسماءِ قدسيهٔ‌ِ إلٰهيه‌يى إنكار ايله ردّ و جنابِ حقّڭ حقّانيت و صدقنى گوسترن غيرِ متناهى بتون دليللرينى تكذيب اولديغندن نهايتسز بر جنايتدر. نهايتسز جنايت ايسه، نهايتسز عذابى ايجاب ايدر...

دردنجى إشارت

ناصلكه حكايه‌ده اون ايكى صورتله گوردك كه: هيچ بر جهتله ممكن دگل؛ اويله بر پادشاهڭ، اويله موقّت مسافرخانه گبى بر مملكتى بولونسون ده، مستقر و حشمتنه مظهر و سلطنتِ عظماسنه مدار ديگر دائمى بر مملكتى بولونماسين...

اويله ده هيچ بر وجهله ممكن دگل كه؛ بو فانى عالمڭ باقى خالقى، بونى ايجاد ايتسين ده، باقى بر عالمى ايجاد ايتمه‌سين؟ هم ممكن دگل: شو بديع و زائل كائناتڭ سرمدى صانعى بونى خلق ايتسين ده، مستقر و دائمى ديگر بر كائناتى ايجاد ايتمه‌سين؟ هم ممكن دگل: بو مشهر و ميدانِ إمتحان و تارلا حكمنده اولان دنيانڭ حكيم و قدير و رحيم اولان فاطرى اونى ياراتسين، اونڭ بتون غايه‌لرينه مظهر اولان دارِ آخرتى خلق ايتمه‌سين؟

بو حقيقته اون ايكى قپو ايله گيريلير. اون ايكى حقيقت ايله او قپولر آچيلير. أڭ قيصه و بسيطدن باشلارز:

برنجى حقيقت

برنجى حقيقت: بابِ ربوبيت و سلطنتدر كه، إسمِ ربّڭ جلوه‌سيدر.

هيچ ممكن ميدر كه: شأنِ ربوبيت و سلطنتِ الوهيت، باخصوص بويله بر كائناتى، كمالاتنى گوسترمك ايچون غايت عالى غايه‌لر و يوكسك مقصدلر ايله ايجاد ايتسين، اونڭ غايات و مقاصدينه قارشى ايمان و عبوديتله مقابله ايدن مؤمنلره مكافاتى بولونماسين. و او مقاصدى ردّ و تحقير ايله مقابله ايدن أهلِ ضلالته مجازات ايتمه‌سين؟

ايكنجى حقيقت

بابِ كرم و رحمتدر كه، كريم و رحيم إسمنڭ جلوه‌سيدر.

هيچ ممكن ميدر كه: گوسترديگى آثار ايله نهايتسز بر كرم و نهايتسز بر رحمت و نهايتسز بر عزّت و نهايتسز بر غيرت صاحبى اولان شو عالمڭ ربّى؛ كرم و رحمتنه لايق مكافات، عزّت و غيرتنه شايسته مجازاتده بولونماسين.

أوت شو دنيا گيديشاتنه باقيلسه گورولويور كه؛ أڭ عاجز، أڭ ضعيفدن طوت ﴿‌حاشيه﴾ تا أڭ قوى‌يه قدر هر جانلى‌يه لايق بر رزق ويريلييور. أڭ ضعيف، أڭ عاجزه أڭ ايى رزق ويريلييور. هر دردلى‌يه اومماديغى يردن درمان يتيشديريلييور. اويله علوى بر كرمله ضيافتلر، إكراملر اولونيور كه، نهايتسز بر كرم ألى ايچنده ايشلديگنى بداهةً گوسترييور.

مثلا، بهار موسمنده جنّت حوريلرى طرزنده بتون آغاجلرى سندس‌مثال لباسلر ايله گيديروب، چيچك و ميوه‌لرڭ مرصّعاتيله سوسلنديروب خدمتكار ايده‌رك اونلرڭ لطيف أللرى اولان داللريله، چشيد چشيد أڭ طاتلى، أڭ مصنّع ميوه‌لرى بزه تقديم ايتمك؛ هم زهرلى بر سينگڭ أليله شفالى أڭ طاتلى بالى بزه يديرمك؛ هم أڭ گوزل و يوموشاق بر لباسى ألسز بر بوجگڭ أليله بزه گيديرمك؛ هم رحمتڭ بيوك بر خزينه‌سنى كوچك بر چكردك ايچنده بزم ايچون صاقلامق؛ نه قدر جميل بر كرم، نه قدر لطيف بر رحمت أثرى اولديغى بداهةً آڭلاشيلير.

هم إنسان و بعض جاناوارلردن باشقه، گونش و آى و أرضدن طوت، تا أڭ كوچك مخلوقه قدر هر شى كمالِ دقّتله وظيفه‌سنه چاليشماسى، ذرّه‌جه حدّندن تجاوز ايتمه‌مسى، بر عظيم هيبت تحتنده عمومى بر إطاعت بولونماسى؛ بيوك بر جلال و عزّت صاحبنڭ أمريله حركت ايتدكلرينى گوسترييور.

هم گرك نباتى و گرك حيوانى و گرك إنسانى بتون والده‌لرڭ او رحيم شفقتلريله ﴿‌حاشيه‌﴾ و سوت گبى او لطيف غدا ايله او عاجز و ضعيف ياورولرڭ تربيه‌سى، نه قدر گنيش بر رحمتڭ جلوه‌سى ايشلديگى بداهةً آڭلاشيلير.

بو عالمڭ متصرّفنڭ مادام نهايتسز بويله بر كرمى، نهايتسز بويله بر رحمتى، نهايتسز اويله بر جلال و عزّتى واردر. نهايتسز جلال و عزّت، أدبسزلرڭ تأديبنى ايستر. نهايتسز كرم، نهايتسز إكرام ايستر، نهايتسز رحمت؛ كندينه لايق إحسان ايستر. حالبوكه بو فانى دنياده و قيصه عمرده، دڭزدن بر طامله گبى ميليونلر جزءدن آنجق بر جزئى يرلشير و تجلّى ايدر. ديمك او كرمه لايق و او رحمته شايسته بر دارِ سعادت اولاجقدر. يوقسه گوندوزى ايشيغيله طولديران گونشڭ وجودينى إنكار ايتمك گبى، بو گورونن رحمتڭ وجودينى إنكار ايتمك لازم گلير. چونكه بر داها دونمه‌مك اوزره زوال ايسه؛ شفقتى مصيبته، محبّتى حرقته و نعمتى نقمته و عقلى، مشئوم بر آلَته و لذّتى ألمه قلب ايتديرمكله حقيقتِ رحمتڭ إنطفاسى لازم گلير.

هم او جلال و عزّته اويغون بر دارِ مجازات اولاجقدر. چونكه أكثريا ظالم عزّتنده، مظلوم ذلّتنده قالوب، بورادن گوچوب گيدييورلر. ديمك بر محكمهٔ‌ِ كبرايه بيراقيلييور، تأخير ايديلييور. يوقسه، باقيلمييور دگل. بعضًا دنياده دخى جزا ويرر. قرونِ سالفه‌ده جريان ايدن عاصى و متمرّد قَوملره گلن عذابلر گوسترييور كه: إنسان باشى بوش دگل، بر جلال و غيرت سيلله‌سنه هر وقت معروضدر.

أوت هيچ ممكن ميدر كه؛ إنسان عموم موجودات ايچنده أهمّيتلى بر وظيفه‌سى، أهمّيتلى بر إستعدادى اولسون ده، إنسانڭ ربّى ده إنسانه بو قدر منتظم مصنوعاتيله كندينى طانيتديرسه، مقابلنده إنسان ايمان ايله اونى طانيمازسه.. هم بو قدر رحمتڭ سوسلى ميوه‌لريله كندينى سَوْديرسه؛ مقابلنده إنسان عبادتله كندينى اوڭا سَوْديرمسه.. هم بو قدر بو درلو نعمتلريله محبّت و رحمتنى اوڭا گوسترسه؛ مقابلنده إنسان شكر و حمدله اوڭا حرمت ايتمسه؛ جزاسز قالسين، باشى بوش بيراقيلسين، او عزّت، غيرت صاحبى ذاتِ ذو الجلال بر دارِ مجازات حاضرلاماسين؟

هم هيچ ممكن ميدر كه: او رحمٰنِ رحيمڭ كندينى طانيتديرمسنه مقابل؛ ايمان ايله طانيمقله و سَوْديرمسنه مقابل، عبادتله سومك و سَوْديرمكله و رحمتنه مقابل، شكر ايله حرمت ايتمكله مقابله ايدن مؤمنلره بر دارِ مكافاتى، بر سعادتِ أبديه‌يى ويرمه‌سين؟

اوچنجى حقيقت

بابِ حكمت و عدالت اولوب، إسمِ حكيم و عادلڭ جلوه‌سيدر.

هيچ ممكن ميدر كه: ﴿‌حاشيه﴾ ذرّه‌لردن گونشلره قدر جريان ايدن حكمت و إنتظام، عدالت و ميزانله ربوبيتڭ سلطنتنى گوسترن ذاتِ ذو الجلال، ربوبيتڭ جناحِ حمايه‌سنه إلتجا ايدن و حكمت و عدالته ايمان و عبوديتله توفيقِ حركت ايدن مؤمنلرى تلطيف ايتمه‌سين و او حكمت و عدالته كفر و طغيان ايله عصيان ايدن أدبسزلرى تأديب ايتمه‌سين؟ حالبوكه بو موقّت دنياده او حكمت، او عدالته لايق بيڭدن برى، إنسانده إجرا ايديلمييور، تأخير ايديلييور. أهلِ ضلالتڭ چوغى جزا آلمادن؛ أهلِ هدايتڭ ده چوغى مكافات گورمه‌دن بورادن گوچوب گيدييورلر. ديمك بر محكمهٔ‌ِ كبرايه، بر سعادتِ عظمايه بيراقيلييور.

أوت گورونويور كه؛ شو عالمده تصرّف ايدن ذات، نهايتسز بر حكمتله ايش گورويور. اوڭا برهان مى ايسترسڭ؟ هر شيده مصلحت و فائده‌لره رعايت ايتمه‌سيدر. گورمييور ميسڭ كه: إنسانده بتون أعضا، كميكلر و طمارلرده، حتّى بدنڭ حجيراتنده، هر يرنده، هر جزئنده فائده‌لر و حكمتلرڭ گوزه‌تيلمسى، حتّى بعض أعضاسى، بر آغاجڭ نه قدر ميوه‌لرى وارسه، او درجه او عضوه حكمتلر و فائده‌لر طاقمسى گوسترييور كه؛ نهايتسز بر حكمت أليله ايش گورولويور.

هم هر شيئڭ صنعتنده نهايت درجه‌ده إنتظام بولونماسى گوسترر كه، نهايتسز بر حكمت ايله ايش گورولويور. أوت گوزل بر چيچگڭ دقيق پروغرامنى، كوچوجك بر تخمنده درج ايتمك، بيوك بر آغاجڭ صحيفهٔ‌ِ أعمالنى، تاريخچهٔ‌ِ حياتنى، فهرستهٔ‌ِ جهازاتنى كوچوجك بر چكردكده معنوى قدر قلميله يازمق؛ نهايتسز بر حكمت قلمى ايشلديگنى گوسترر.

هم هر شيئڭ خلقتنده غايت درجه‌ده حسنِ صنعت بولونماسى؛ نهايت درجه‌ده حكيم بر صانعڭ نقشى اولديغنى گوسترر. أوت شو كوچوجك إنسان بدنى ايچنده بتون كائناتڭ فهرسته‌سنى، بتون خزائنِ رحمتڭ آناختارلرينى، بتون أسمالرينڭ آيينه‌لرينى درج ايتمك؛ نهايت درجه‌ده بر حسنِ صنعت ايچنده بر حكمتى گوسترر.

شيمدى هيچ ممكن ميدر كه، شويله إجراآتِ ربوبيتده حاكم بر حكمت؛ او ربوبيتڭ قنادينه إلتجا ايدن و ايمان ايله إطاعت ايدنلرڭ تلطيفنى ايسته‌مسين و أبدى تلطيف ايتمه‌سين؟

هم عدالت و ميزان ايله ايش گورولديگنه برهان مى ايسترسڭ؟ هر شيئه حسّاس ميزانلرله، مخصوص ئولچولرله وجود ويرمك، صورت گيديرمك، يرلى يرينه قويمق؛ نهايتسز بر عدالت و ميزان ايله ايش گورولديگنى گوسترر.

هم هر حق صاحبنه إستعدادى نسبتنده حقّنى ويرمك، يعنى وجودينڭ بتون لوازماتنى، بقاسنڭ بتون جهازاتنى أڭ مناسب بر طرزده ويرمك؛ نهايتسز بر عدالت ألنى گوسترر.

هم إستعداد لسانيله، إحتياجِ فطرى لسانيله، إضطرار لسانيله سؤال ايديلن و ايسته‌نيلن هر شيئه دائمى جواب ويرمك؛ نهايت درجه‌ده بر عدل و حكمتى گوسترييور.

شيمدى هيچ ممكن ميدر كه، بويله أڭ كوچك بر مخلوقڭ، أڭ كوچك بر حاجتنڭ إمدادينه قوشان بر عدالت و حكمت؛ إنسان گبى أڭ بيوك بر مخلوقڭ بقا گبى أڭ بيوك بر حاجتنى مهمل بيراقسين؟ أڭ بيوك إستمدادينى و أڭ بيوك سؤالنى جوابسز بيراقسين؟ ربوبيتڭ حشمتنى، عبادينڭ حقوقنى محافظه ايتمكله محافظه ايتمه‌سين؟

حالبوكه شو فانى دنياده قيصه بر حيات گچيرن إنسان، اويله بر عدالتڭ حقيقتنه مظهر اولاماز و اولامييور. بلكه بر محكمهٔ‌ِ كبرايه بيراقيلييور. زيرا حقيقى عدالت ايستر كه: شو كوچوجك إنسان، شو كوچكلگى نسبتنده دگل، بلكه جنايتنڭ بيوكلگى، ماهيتنڭ أهمّيتى و وظيفه‌سنڭ عظمتى نسبتنده مكافات و مجازات گورسون.

مادام شو فانى، گچيجى دنيا؛ أبد ايچون خلق اولونان إنسان خصوصنده اويله بر عدالت و حكمته مظهريتدن چوق اوزاقدر. ألبته عادل اولان او ذاتِ جليلِ ذو الجمالڭ و حكيم اولان او ذاتِ جميلِ ذو الجلالڭ دائمى بر جهنّمى و أبدى بر جنّتى بولونه‌جقدر.

دردنجى حقيقت

دردنجى حقيقت: بابِ جود و جمالدر. إسمِ جوّاد و جميلڭ جلوه‌سيدر.

هيچ ممكن ميدر كه: نهايتسز جود و سخاوت، توكنمز ثروت، بيتمز خزينه‌لر، مِثلسز سرمدى جمال، قصورسز أبدى كمال؛ بر دارِ سعادت و محلِّ ضيافت ايچنده دائمى بولونه‌جق اولان محتاج شاكرلرى، مشتاق آيينه‌دارلرى، متحيّر سيرجيلرى ايسته‌مسينلر؟

أوت دنيا يوزينى بو قدر مزيَّن مصنوعاتيله سوسلنديرمك، آى ايله گونشى لامبا ياپمق، ير يوزينى بر سفرهٔ‌ِ نعمت ايده‌رك مطعوماتڭ أڭ گوزل چشيدلريله طولديرمق، ميوه‌لى آغاجلرى برر قاب ياپمق، هر موسمده بر چوق دفعه‌لر تجديد ايتمك؛ حدسز بر جود و سخاوتى گوسترر.

بويله نهايتسز بر جود و سخاوت؛ اويله توكنمز خزينه‌لر و رحمت، هم دائمى، هم آرزو ايديلن هر شى ايچنده بولونور بر دارِ ضيافت و محلِّ سعادت ايستر. هم قطعى ايستر كه؛ او ضيافتدن تلذّذ ايدنلر، او محلِّ سعادتده دوام ايتسينلر، أبدى قالسينلر. تا زوال و فراقله ألم چكمه‌سينلر. چونكه زوالِ ألم لذّت اولديغى گبى، زوالِ لذّت دخى ألمدر. اويله سخاوت، ألم چكديرمك ايسته‌مز.

ديمك أبدى بر جنّتى، هم ايچنده أبدى محتاجلرى ايستر. چونكه نهايتسز جود و سخا، نهايتسز إحسان ايتمك ايستر، نعمتلنديرمك ايستر. نهايتسز إحسان و نعمتلنديرمك ايسه، نهايتسز منّتدارلق، نعمتلنمك ايستر. بو ايسه، إحسانه مظهر اولان شخصڭ دوامِ وجودينى ايستر. تا، دائمى تنعّمله او دائمى إنعامه قارشى شكر و منّتدارلغنى گوسترسين. يوقسه زوال ايله آجيلاشان جزئى بر تلذّذ، قيصه‌جق بر زمانده اويله بر جود و سخانڭ مقتضاسيله قابلِ توفيق دگلدر.

هم دخى مشهرِ صنعتِ إلٰهيه اولان أقطارِ عالم سرگيلرينه باق. ير يوزنده‌كى نباتات و حيواناتڭ أللرنده اولان إعلاناتِ ربّانيه‌يه دقّت ايت، ﴿‌حاشيه﴾, محاسنِ ربوبيتڭ دلّاللرى اولان أنبيا و أوليايه قولاق وير. ناصل متّفقًا صانعِ ذو الجلالڭ قصورسز كمالاتنى، خارقه صنعتلرينڭ تشهيريله گوسترييورلر، بيان ايدييورلر، أنظارِ دقّتى جلب ايدييورلر.

ديمك بو عالمڭ صانعنڭ پك مهمّ و حيرت ويريجى و گيزلى كمالاتى واردر. بو خارقه صنعتلرله اونلرى گوسترمك ايستر. چونكه گيزلى، قصورسز كمالات ايسه، تقدير ايديجى، إستحسان ايديجى، ما شاء اللّٰه‌ دييه‌رك مشاهده ايديجيلرڭ باشلرنده تشهير ايستر. دائمى كمالات ايسه، دائمى تظاهر ايستر. او ايسه، تقدير و إستحسان ايديجيلرڭ دوامِ وجودينى ايستر. بقاسى اولميان إستحسان ايديجينڭ نظرنده، كمالاتڭ قيمتى سقوط ايدر. ﴿‌حاشيه﴾.

هم دخى، كائناتڭ يوزنده سريلمش اولان غايتله گوزل و صنعتلى و پارلاق و سوسلى شو موجودات؛ ايشيق گونشى بيلديرديگى گبى، مِثلسز معنوى بر جمالڭ محاسننى بيلديرر و نظيرسز، خفى بر حُسنڭ لطائفنى إشعار ايدييور. ﴿‌حاشيه﴾. او منزّه حُسن، او مقدّس جمالڭ جلوه‌سندن، أسمالرده، بلكه هر إسمده چوق گيزلى دفينه‌لر بولونديغنى إشارت ايدر.

ايشته شو درجه عالى، نظيرسز، گيزلى بر جمال ايسه؛ كندى محاسننى بر مرآتده گورمك و حُسننڭ درجاتنى و جمالنڭ مقياسلرينى ذى‌شعور و مشتاق بر آيينه‌ده مشاهده ايتمك ايستديگى گبى، باشقه‌لرينڭ نظريله ينه سَوْگيلى جمالنه باقمق ايچون، گورونمك ده ايستر.

ديمك ايكى وجهله كندى جمالنه باقمق؛ برى: هر برى باشقه باشقه رنكده اولان آيينه‌لرده بِالذّات مشاهده ايتمك. ديگرى: مشتاق اولان سيرجى و متحيّر اولان إستحسانجيلرڭ مشاهده‌سى ايله مشاهده ايتمك ايستر.

ديمك حُسن و جمال، گورمك و گورونمك ايستر. گورمك، گورونمك ايسه؛ مشتاق سيرجى، متحيّر إستحسان ايديجيلرڭ وجودينى ايستر. حُسن و جمال، أبدى سرمدى اولديغندن مشتاقلرڭ دوامِ وجودلرينى ايستر.

چونكه دائمى بر جمال ايسه؛ زائل بر مشتاقه راضى اولاماز. زيرا دونمه‌مك اوزره زواله محكوم اولان بر سيرجى، زوالڭ تصوّريله محبّتى عداوته دونر، حيرتى إستخفافه، حرمتى تحقيره مَيل ايدر. چونكه خودگام إنسان بيلمديگى شيئه دشمن اولديغى گبى، يتيشمديگى شيئه ده ضددر. حالبوكه نهايتسز بر محبّت، حدسز بر شوق و إستحسان ايله مقابله‌يه لايق اولان بر جماله قارشى ضمنًا بر عداوت و كين و إنكار ايله مقابله ايدر. ايشته كافر، اللّٰهڭ دشمنى اولديغنڭ سرّى بوندن آڭلاشيلييور.

مادام او نهايتسز سخاوتِ جود، او مِثلسز جمالِ حُسن، او قصورسز كمالات؛ أبدى متشكّرلرى، مشتاقلرى، مستحسنلرى إقتضا ايدرلر. حالبوكه شو مسافرخانهٔ‌ِ دنياده گورويورز؛ هركس چابوق گيدوب، غائب اولويور. او سخاوتڭ إحساننى آنجق آز بر پارچه طادار. إشتهاسى آچيلير، فقط ييمز گيدر. او جمال، او كمالڭ دخى آنجق برآز ايشيغنه، بلكه بر ضعيف گولگه‌سنه بر آنده باقوب، طويمادن گيدر.

ديمك، بر سيرانگاهِ دائمى‌يه گيديلييور.

الحاصل: ناصلكه شو عالم بتون موجوداتيله صانعِ ذو الجلالنه قطعى دلالت ايدر؛ صانعِ ذو الجلالڭ ده صفات و أسماءِ قدسيه‌سى، دارِ آخرته دلالت ايدر و گوسترر و ايستر.

بشنجى حقيقت

بابِ شفقت و عبوديتِ محمّديه‌در (عليه الصلاة والسلام‌). إسمِ مجيب و رحيمڭ جلوه‌سيدر.

هيچ ممكن ميدر كه: أڭ أدنا بر حاجتى، أڭ أدنا بر مخلوقندن گوروب كمالِ شفقتله اومماديغى يردن إسعاف ايدن و أڭ گيزلى بر سسى، أڭ گيزلى بر مخلوقندن ايشيدوب إمداد ايدن، لسانِ حال و قال ايله ايسته‌نيلن هر شيئه إجابت ايدن نهايتسز بر شفقت و بر مرحمت صاحبى بر ربّ؛ أڭ بيوك بر عبدندن، ﴿‌حاشيه﴾, أڭ سَوْگيلى بر مخلوقندن أڭ بيوك حاجتنى گوروب بيتيرمسين، إسعاف ايتمه‌سين؛ أڭ يوكسك دعايى ايشيدوب قبول ايتمه‌سين؟

أوت مثلا حيواناتڭ ضعيفلرينڭ و ياورولرينڭ رزق و تربيه‌لرى خصوصنده گورونن لطف و سهولتى گوسترييور كه: شو كائناتڭ مالكى، نهايتسز بر رحمتله ربوبيت ايدر. ربوبيتنده بو درجه رحيمانه بر شفقت، هيچ قابل ميدر كه مخلوقاتڭ أڭ أفضلنڭ أڭ گوزل دعاسنى قبول ايتمه‌سين؟ بو حقيقتى اون طوقوزنجى سوزده ايضاح ايتديگم وجهله، شوراده دخى مكرّرًا شويله بيان ايده‌لم:

أى نفسمله برابر بنى ديڭله‌ين آرقداش! حكايهٔ‌ِ تمثيليه‌ده ديمشدك: بر آطه‌ده بر إجتماع وار، بر ياورِ أكرم بر نطق اوقويور. اونڭ إشارت ايتديگى حقيقت شويله‌در كه: گل! بو زماندن تجرّد ايدوب، فكرًا عصرِ سعادته و خيالًا جزيرة العربه گيدييورز. تا كه، رسولِ أكرمى (عليه الصلاة والسلام‌) وظيفه باشنده و عبوديت ايچنده گوروب، زيارت ايدرز. باق! او ذات ناصلكه رسالتيله، هدايتيله سعادتِ أبديه‌نڭ سببِ حصولى و وسيلهٔ‌ِ وصوليدر. اونڭ گبى، عبوديتيله و دعاسيله، او سعادتڭ سببِ وجودى و جنّتڭ وسيلهٔ‌ِ ايجاديدر.

ايشته باق! او ذات اويله بر صلاتِ كبراده، بر عبادتِ علياده سعادتِ أبديه ايچون دعا ايدييور كه، گويا بو جزيره، بلكه بتون أرض اونڭ عظمتلى نمازيله نماز قيلار، نياز ايدر. چونكه عبوديتى ايسه؛ اوڭا إتّباع ايدن اُمّتڭ عبوديتنى تضمّن ايتديگى گبى، موافقت سرّيله بتون أنبيانڭ سرِّ عبوديتنى تضمّن ايدر.

هم او صلاتِ كبرايى اويله بر جماعتِ عظماده قيلار، نياز ايدييور كه؛ گويا بنى آدمڭ حضرتِ آدمدن عصريمزه قدر، بلكه قيامته قدر بتون نورانى و كامل إنسانلر اوڭا تبعيتله إقتدا ايدوب دعاسنه آمين ديرلر. ﴿‌حاشيه﴾

باق، هم اويله بقا گبى بر حاجتِ عامّه ايچون دعا ايدييور كه؛ دگل أهلِ أرض، بلكه أهلِ سماوات، بلكه بتون موجودات نيازينه إشتراك ايدوب لسانِ حال ايله: "اوخ، أوت يا ربّنا! وير، دعاسنى قبول ايت. بز ده ايسته‌يورز." دييورلر. هم باق! اويله حزينانه، اويله محبوبانه، اويله مشتاقانه، اويله تضرّعكارانه سعادتِ باقيه ايسته‌يور كه؛ بتون كائناتى آغلاتديروب، دعاسنه إشتراك ايتديرييور.

باق هم اويله بر مقصد، اويله بر غايه ايچون سعادت ايسته‌يوب، دعا ايدييور كه؛ إنسانى و بتون مخلوقاتى أسفلِ سافلين اولان فناىِ مطلقه سقوطدن، قيمتسزلكدن، فائده‌سزلكدن، عبثيتدن أعلاىِ علّيّين اولان قيمته، بقايه، علوى وظيفه‌يه، مكتوباتِ صمدانيه اولماسى درجه‌سنه چيقارييور.

باق هم اويله يوكسك بر فيزارِ إستمدادكارانه ايله ايسته‌يور و اويله طاتلى بر نيازِ إسترحامكارانه ايله يالوارييور كه: گويا بتون موجوداته، سماواته، عرشه ايشيتديروب وجده گتيروب دعاسنه: "آمين، اَللّٰهمّ آمين" ديديرتييور. ﴿‌حاشيه﴾

باق هم اويله سميع و كريم بر قديردن، اويله بصير و رحيم بر عليمدن سعادت و بقايى ايسته‌يور كه؛ بِالمشاهده أڭ گيزلى بر ذى‌حياتڭ أڭ گيزلى بر آرزوسنى، أڭ خفى بر نيازينى گورور، ايشيتير، قبول ايدر، مرحمت ايدر. لسانِ حال ايله ده اولسه إجابت ايدر. اويله صورتِ حكيمانه، بصيرانه، رحيمانه‌ده ويرر و إجابت ايدر كه؛ شبهه بيراقماز او تربيه و تدبير اويله سميع و بصيره مخصوص، اويله بر كريم و رحيمه خاصدر.

عجبا بتون بنى آدمى آرقه‌سنه آلوب شو أرض اوستنده طوروب، عرشِ أعظمه متوجّهًا أل قالديروب، نوعِ بشرڭ خلاصهٔ‌ِ عبوديتنى جامع حقيقتِ عبوديتِ أحمديه (ع‌ص‌م‌) ايچنده دعا ايدن شو شرفِ نوعِ إنسان و فريدِ كون و زمان اولان فخرِ كائنات (ع‌ص‌م‌) نه ايسته‌يور، ديڭله‌يه‌لم. باق، كندينه و امّتنه سعادتِ أبديه ايسته‌يور، بقا ايسته‌يور، جنّت ايسته‌يور. هم موجودات آيينه‌لرنده جماللرينى گوسترن بتون أسماءِ قدسيهٔ‌ِ إلٰهيه ايله برابر ايسته‌يور. او أسمادن شفاعت طلب ايدييور، گورييورسڭ.

أگر آخرتڭ حسابسز أسبابِ موجبه‌سى، دلائلِ وجودى اولماسه ايدى؛ يالڭز شو ذاتڭ تك دعاسى، بهاريمزڭ ايجادى قدر خالقِ رحيمڭ قدرتنه خفيف گلن شو جنّتڭ بناسنه سببيت ويره‌جكدى. ﴿‌حاشيه﴾ أوت بهاريمزده ير يوزينى بر محشر ايدن، يوز بيڭ حشر نمونه‌لرينى ايجاد ايدن قديرِ مطلقه، جنّتڭ ايجادى ناصل آغير اولابيلير؟

ديمك ناصلكه اونڭ رسالتى، شو دارِ إمتحانڭ آچيلمه‌سنه سببيت ويردى، لَوْلَاكَ لَوْلَاكَ لَمَا خَلَقْتُ الْاَفْلَاكَ سرّينه مظهر اولدى. اونڭ گبى، عبوديتى دخى اوته‌كى دارِ سعادتڭ آچيلمه‌سنه سببيت ويردى.

عجبا هيچ ممكن ميدر كه، بتون عقللرى حيرتده بيراقان شو إنتظامِ عالم و گنيش رحمت ايچنده قصورسز حسنِ صنعت، مِثلسز جمالِ ربوبيت؛ او دعايه إجابت ايتمه‌مكله بويله بر چركينلگى، بويله بر مرحمتسزلگى، بويله بر إنتظامسزلغى قبول ايتسين؟ يعنى أڭ جزئى، أڭ أهمّيتسز آرزولرى، سسلرى أهمّيتله ايشيدوب ايفا ايتسين، يرينه گتيرسين. أڭ أهمّيتلى، لزوملى آرزولرى أهمّيتسز گوروب ايشيتمه‌سين، آڭلاماسين، ياپماسين؟ حاشا و كلّا، يوز بيڭ دفعه حاشا! بويله بر جمال، بويله بر چركينلگى قبول ايدوب چركين اولاماز. ﴿‌حاشيه﴾.

ديمك، رسولِ أكرم عليه الصلاة والسلام؛ رسالتيله دنيانڭ قپوسنى آچديغى گبى، عبوديتيله ده آخرتڭ قپوسنى آچار.

عَلَيْهِ صَلَوَاتُ الرَّحْمٰنِ مِلْءَ الدُّنْيَا وَ دَارِ الْجِنَانِ

اَللّٰهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّمْ عَلٰى عَبْدِكَ وَ رَسُولِكَ ذٰلِكَ الْحَبٖيبِ الَّذٖى هُوَ سَيِّدُ الْكَوْنَيْنِ وَ فَخْرُ الْعَالَمَيْنِ وَ حَيَاتُ الدَّارَيْنِ وَ وَسٖيلَةُ السَّعَادَتَيْنِ وَ ذُو الْجَنَاحَيْنِ وَ رَسُولُ الثَّقَلَيْنِ وَ عَلٰى اٰلِهٖ وَ صَحْبِهٖ اَجْمَعٖينَ وَ عَلٰى اِخْوَانِهٖ مِنَ النَّبِيّٖينَ وَ الْمُرْسَلٖينَ اٰمٖينَ

آلتنجى حقيقت

بابِ حشمت و سرمديت اولوب، إسمِ جليل و باقى جلوه‌سيدر.

Hiç mümkün müdür ki: Bütün mevcudatı güneşlerden, ağaçlardan zerrelere kadar emirber nefer hükmünde teshir ve idare eden bir haşmet-i rububiyet, şu misafirhane-i dünyada muvakkat bir hayat geçiren perişan fâniler üstünde dursun; sermedî, bâki bir daire-i haşmet ve ebedî, âlî bir medar-ı rububiyeti icad etmesin?

Evet, şu kâinatta görünen mevsimlerin değişmesi gibi haşmetli icraat ve seyyaratın tayyare-misal hareketleri gibi azametli harekât ve arzı insana beşik, güneşi halka lamba yapmak gibi dehşetli teshirat ve ölmüş, kurumuş küre-i arzı diriltmek, süslendirmek gibi geniş tahvilat gösteriyor ki perde arkasında böyle muazzam bir rububiyet var, muhteşem bir saltanatla hükmediyor. Böyle bir saltanat-ı rububiyet, kendine lâyık bir raiyet ister ve şayeste bir mazhar ister.

Halbuki görüyorsun, mahiyetçe en câmi’ ve mühim raiyeti ve bendeleri, şu misafirhane-i dünyada perişan bir surette muvakkaten toplanmışlar. Misafirhane ise her gün dolar, boşanır. Hem bütün raiyet, tecrübe-i hizmet için şu meydan-ı imtihanda muvakkaten bulunuyorlar. Meydan ise her saat tebeddül eder. Hem bütün o raiyet, Sâni’-i Zülcelal’in kıymettar ihsanatının numunelerini ve hârika sanat antikalarını çarşı-yı âlem sergilerinde, ticaret nazarında temaşa etmek için şu teşhirgâhta birkaç dakika durup seyrediyorlar; sonra kayboluyorlar. Şu meşher ise her dakika tahavvül ediyor. Giden gelmez, gelen gider.

İşte bu hal ve şu vaziyet kat’î gösteriyor ki şu misafirhane ve şu meydan ve şu meşherlerin arkasında, o sermedî saltanata medar ve mazhar olacak daimî saraylar, müstemir meskenler, şu dünyada gördüğümüz numunelerin ve suretlerin en hâlis ve en yüksek asıllarıyla dolu bağ ve hazineleri vardır. Demek burada çabalamak, onlar içindir. Şurada çalıştırır, orada ücret verir. Herkesin istidadına göre –eğer kaybetmezse– orada bir saadeti vardır. Evet, öyle sermedî bir saltanat, muhaldir ki şu fâniler ve zâil zeliller üstünde dursun.

Şu hakikate, şu temsil dürbünüyle bak ki: Mesela, sen yolda gidiyorsun, görüyorsun ki yol içinde bir han var. Bir büyük zat o hanı, kendine gelen misafirlerine yapmış. O misafirlerin bir gece tenezzüh ve ibretleri için o hanın tezyinatına milyonlar altınlar sarf ediyor. Hem o misafirler o tezyinattan pek azı ve az bir zamanda bakıp, o nimetlerden pek az bir vakitte, az bir şey tadıp doymadan gidiyorlar. Fakat her misafir kendine mahsus fotoğrafıyla, o handaki şeylerin suretlerini alıyorlar. Hem o büyük zatın hizmetkârları da misafirlerin suret-i muamelelerini gayet dikkat ile alıyorlar ve kaydediyorlar. Hem görüyorsun ki o zat her günde, o kıymettar tezyinatın çoğunu tahrip eder. Yeni gelecek misafirlere, yeni tezyinatı icad eder. Bunu gördükten sonra hiç şüphen kalır mı ki bu yolda bu hanı yapan zatın daimî pek âlî menzilleri hem tükenmez, pek kıymetli hazineleri hem müstemir, pek büyük bir sehaveti vardır. Şu handa gösterdiği ikram ile misafirlerini kendi yanında bulunan şeylere iştihalarını açıyor ve onlara hazırladığı hediyelere rağbetlerini uyandırıyor.

Aynen onun gibi şu misafirhane-i dünyadaki vaziyeti, sarhoş olmadan dikkat etsen şu dokuz esası anlarsın:

• Birinci Esas: Anlarsın ki o han gibi bu dünya dahi kendi için değil. Kendi kendine de bu sureti alması muhaldir. Belki kafile-i mahlukatın gelip konmak ve göçmek için dolup boşanan, hikmetle yapılmış bir misafirhanesidir.

• İkinci Esas: Hem anlarsın ki şu hanın içinde oturanlar misafirlerdir. Onların Rabb-i Kerîm’i, onları Dârü’s-selâm’a davet eder.

• Üçüncü Esas: Hem anlarsın ki şu dünyadaki tezyinat, yalnız telezzüz veya tenezzüh için değil. Çünkü bir zaman lezzet verse, firakıyla birçok zaman elem verir. Sana tattırır, iştihanı açar fakat doyurmaz. Çünkü ya onun ömrü kısa, ya senin ömrün kısadır. Doymaya kâfi değil. Demek kıymeti yüksek, müddeti kısa olan şu tezyinat; ibret içindir ﴿‌حاشيه﴾, şükür içindir, usûl-ü daimîsine teşvik içindir. Başka gayet ulvi gayeler içindir.

• Dördüncü Esas: Hem anlarsın ki şu dünyadaki müzeyyenat ise ﴿‌حاشيه﴾ cennette ehl-i iman için rahmet-i Rahman’la iddihar olunan nimetlerin numuneleri, suretleri hükmündedir.

• Beşinci Esas: Hem anlarsın ki şu fâni masnuat fena için değil, bir parça görünüp mahvolmak için yaratılmamışlar. Belki vücudda kısa bir zaman toplanıp, matlub bir vaziyet alıp tâ suretleri alınsın, timsalleri tutulsun, manaları bilinsin, neticeleri zapt edilsin. Mesela, ehl-i ebed için daimî manzaralar nescedilsin. Hem âlem-i bekada başka gayelere medar olsun.
  Eşya beka için yaratıldığını, fena için olmadığını belki sureten fena ise de tamam-ı vazife ve terhis olduğu bununla anlaşılıyor ki fâni bir şey, bir cihetle fenaya gider, çok cihetlerle bâki kalır.
  Mesela, kudret kelimelerinden olan şu çiçeğe bak ki kısa bir zamanda o çiçek tebessüm edip bize bakar, der-akab fena perdesinde saklanır. Fakat senin ağzından çıkan kelime gibi o gider fakat binler misallerini kulaklara tevdi eder. Dinleyen akıllar adedince, manalarını akıllarda ibka eder. Çünkü vazifesi olan ifade-i mana bittikten sonra kendisi gider fakat onu gören her şeyin hâfızasında zahirî suretini ve her bir tohumunda manevî mahiyetini bırakıp öyle gidiyor. Güya her hâfıza ile her tohum, hıfz-ı ziyneti için birer fotoğraf ve devam-ı bekası için birer menzildirler.
  En basit mertebe-i hayatta olan masnû böyle ise en yüksek tabaka-i hayatta ve ervah-ı bâkiye sahibi olan insan, ne kadar beka ile alâkadar olduğu anlaşılır. Çiçekli ve meyveli koca nebatatın bir parça ruha benzeyen her birinin kanun-u teşekkülatı, timsal-i sureti; zerrecikler gibi tohumlarda kemal-i intizamla, dağdağalı inkılablar içinde ibka ve muhafaza edilmesiyle, gayet cem’iyetli ve yüksek bir mahiyete mâlik, haricî bir vücud giydirilmiş, zîşuur, nurani bir kanun-u emrî olan ruh-u beşer; ne derece beka ile merbut ve alâkadar olduğu anlaşılır.
• Altıncı Esas: Hem anlarsın ki insan, ipi boğazına sarılıp istediği yerde otlamak için başıboş bırakılmamıştır. Belki bütün amellerinin suretleri alınıp yazılır ve bütün fiillerinin neticeleri muhasebe için zapt edilir.

• Yedinci Esas: Hem anlarsın ki güz mevsiminde yaz, bahar âleminin güzel mahlukatının tahribatı, idam değil. Belki vazifelerinin tamamıyla terhisatıdır ﴿‌حاشيه﴾. Hem yeni baharda gelecek mahlukata yer boşaltmak için tefrîgattır ve yeni vazifedarlar gelip konacak ve vazifedar mevcudatın gelmesine yer hazırlamaktır ve ihzarattır. Hem zîşuura vazifesini unutturan gafletten ve şükrünü unutturan sarhoşluktan ikazat-ı Sübhaniyedir.

• Sekizinci Esas: Hem anlarsın ki şu fâni âlemin sermedî Sâni’i için başka ve bâki bir âlemi var ki ibadını oraya sevk ve ona teşvik eder.

• Dokuzuncu Esas: Hem anlarsın ki öyle bir Rahman, öyle bir âlemde, öyle has ibadına öyle ikramlar edecek; ne göz görmüş, ne kulak işitmiş, ne kalb-i beşere hutur etmiştir. Âmennâ…

يدنجى حقيقت

Bab-ı hıfz ve hafîziyet olup ism-i Hafîz ve Rakib’in cilvesidir.

Hiç mümkün müdür ki gökte, yerde, karada, denizde; yaş kuru, küçük büyük, âdi âlî her şeyi kemal-i intizam ve mizan içinde muhafaza edip bir türlü muhasebe içinde neticelerini eleyen bir hafîziyet; insan gibi büyük bir fıtratta, hilafet-i kübra gibi bir rütbede, emanet-i kübra gibi büyük vazifesi olan beşerin rububiyet-i âmmeye temas eden amelleri ve fiilleri muhafaza edilmesin, muhasebe eleğinden geçirilmesin, adalet terazisinde tartılmasın, şayeste ceza ve mükâfat çekmesin? Hayır, aslâ!

Evet, şu kâinatı idare eden zat, her şeyi nizam ve mizan içinde muhafaza ediyor. Nizam ve mizan ise ilim ile hikmet ve irade ile kudretin tezahürüdür. Çünkü görüyoruz her masnû vücudunda, gayet muntazam ve mevzun yaratılıyor. Hem hayatı müddetince değiştirdiği suretler dahi birer intizamlı olduğu halde, heyet-i mecmuası da bir intizam tahtındadır.

Zira görüyoruz ki vazifesinin bitmesiyle ömrüne nihayet verilen ve şu âlem-i şehadetten göçüp giden her şeyin Hafîz-i Zülcelal, birçok suretlerini elvah-ı mahfuza hükmünde olan ﴿‌حاشيه﴾ hâfızalarda ve bir türlü misalî âyinelerde hıfzedip, ekser tarihçe-i hayatını çekirdeğinde, neticesinde nakşedip yazıyor. Zahir ve bâtın âyinelerde ibka ediyor. Mesela, beşerin hâfızası, ağacın meyvesi, meyvenin çekirdeği, çiçeğin tohumu, kanun-u hafîziyetin azamet-i ihatasını gösteriyor.

Görmüyor musun ki koca baharın hep çiçekli, meyveli bütün mevcudatı ve bunların kendilerine göre bütün sahaif-i a’mali ve teşkilatının kanunları ve suretlerinin timsalleri; mahdud bir miktar tohumcuklar içlerinde yazarak muhafaza ediliyor. İkinci bir baharda, onlara göre bir muhasebe içinde sahife-i amellerini neşredip kemal-i intizam ve hikmet ile koca diğer bir bahar âlemini meydana getirmekle hafîziyetin ne derece kuvvetli ihata ile cereyan ettiğini gösteriyor.

Acaba geçici, âdi, bekasız, ehemmiyetsiz şeylerde böyle muhafaza edilirse âlem-i gaybda, âlem-i âhirette, âlem-i ervahta rububiyet-i âmmede mühim semere veren beşerin amelleri, hıfz içinde gözetilmek suretiyle ehemmiyetle zapt edilmemesi kabil midir? Hayır ve aslâ!

Evet, şu hafîziyetin bu surette tecellisinden anlaşılıyor ki şu mevcudatın Mâlik’i, mülkünde cereyan eden her şeyin inzibatına büyük bir ihtimamı var. Hem hâkimiyet vazifesinde nihayet derecede dikkat eder. Hem rububiyet-i saltanatında gayet ihtimamı gözetir. O derece ki en küçük bir hâdiseyi, en ufak bir hizmeti yazar, yazdırır. Mülkünde cereyan eden her şeyin suretini müteaddid şeylerde hıfzeder.

Şu hafîziyet işaret eder ki ehemmiyetli bir muhasebe-i a’mal defteri açılacak ve bilhassa mahiyetçe en büyük en mükerrem en müşerref bir mahluk olan insanın büyük olan amelleri, mühim olan fiilleri; mühim bir hesap ve mizana girecek, sahife-i amelleri neşredilecek.

Acaba hiç kabil midir ki insan, hilafet ve emanetle mükerrem olsun, rububiyetin külliyat-ı şuununa şahit olarak kesret dairelerinde, vahdaniyet-i İlahiyenin dellâllığını ilan etmekle, ekser mevcudatın tesbihat ve ibadetlerine müdahale edip zabitlik ve müşahitlik derecesine çıksın da sonra kabre gidip rahatla yatsın ve uyandırılmasın? Küçük büyük her amellerinden sual edilmesin? Mahşere gidip mahkeme-i kübrayı görmesin? Hayır ve aslâ!

Hem bütün gelecek zamanda olan ﴿‌حاشيه﴾ mümkinata kādir olduğuna, bütün geçmiş zamandaki mu’cizat-ı kudreti olan vukuatı şehadet eden ve kıyamet ve haşre pek benzeyen kış ile baharı her vakit bilmüşahede icad eden bir Kadîr-i Zülcelal’den, insan nasıl ademe gidip kaçabilir, toprağa girip saklanabilir?

Madem bu dünyada ona lâyık muhasebe görülüp hüküm verilmiyor. Elbette bir mahkeme-i kübra, bir saadet-i uzmaya gidecektir.

سكزنجى حقيقت

Bab-ı vaad ve vaîddir. İsm-i Cemil ve Celil’in cilvesidir.

Hiç mümkün müdür ki: Alîm-i Mutlak ve Kadîr-i Mutlak olan şu masnuatın Sâni’i, bütün enbiyanın tevatürle haber verdikleri ve bütün sıddıkîn ve evliyanın icma ile şehadet ettikleri mükerrer vaad ve vaîd-i İlahîsini yerine getirmeyip –hâşâ– acz ve cehlini göstersin? Halbuki vaad ve vaîdinde bulunduğu emirler, kudretine hiç ağır gelmez; pek hafif ve pek kolay. Geçmiş baharın hesapsız mevcudatını, gelecek baharda kısmen aynen ﴿‌حاشيه﴾ kısmen mislen ﴿‌حاشيه﴾ iadesi kadar kolaydır.

Îfa-yı vaad ise hem bize hem her şeye hem kendisine hem saltanat-ı rububiyetine pek çok lâzımdır. Hulfü’l-vaad ise hem izzet-i iktidarına zıttır hem ihata-yı ilmiyesine münafîdir. Zira hulfü’l-vaad, ya cehilden ya aczden gelir.

Ey münkir! Bilir misin ki küfür ve inkârın ile ne kadar ahmakça bir cinayet işliyorsun ki kendi yalancı vehmini, hezeyancı aklını, aldatıcı nefsini tasdik edip hiçbir vechile hulf ve hilafa mecburiyeti olmayan ve hiçbir vecihle hilaf, onun izzetine, haysiyetine yakışmayan ve bütün görünen şeyler ve işler, sıdkına ve hakkaniyetine şehadet eden bir zatı tekzip ediyorsun! Nihayetsiz küçüklük içinde nihayetsiz büyük cinayet işliyorsun! Elbette, ebedî büyük cezaya müstahak olursun. Bazı ehl-i cehennemin bir dişi, dağ kadar olması; cinayetinin büyüklüğüne bir mikyas olarak haber verilmiş. Misalin şu yolcuya benzer ki güneşin ziyasından gözünü kapar, kafası içindeki hayaline bakar. Vehmi, bir yıldız böceği gibi kafa fenerinin ışığıyla dehşetli yolunu tenvir etmek istiyor.

Madem şu mevcudat, hak söyleyen sadık kelimeleri; şu hâdisat-ı kâinat, doğru söyleyen nâtık âyetleri olan Cenab-ı Hak vaad etmiş, elbette yapacaktır. Bir mahkeme-i kübra açacaktır, bir saadet-i uzma verecektir.

طوقوزنجى حقيقت

Bab-ı ihya ve imatedir. İsm-i Hayy-ı Kayyum’un, Muhyî ve Mümît’in cilvesidir.

Hiç mümkün müdür ki: Ölmüş, kurumuş koca arzı ihya eden ve o ihya içinde her biri beşer haşri gibi acib, üç yüz binden ziyade enva-ı mahlukatı haşir ve neşredip kudretini gösteren ve o haşir ve neşir içinde nihayet derecede karışık ve ihtilat içinde, nihayet derecede imtiyaz ve tefrik ile ihata-i ilmiyesini gösteren ve bütün semavî fermanlarıyla beşerin haşrini vaad etmekle bütün ibadının enzarını saadet-i ebediyeye çeviren ve bütün mevcudatı baş başa, omuz omuza, el ele verdirip emir ve iradesi dairesinde döndürüp birbirine yardımcı ve musahhar kılmakla azamet-i rububiyetini gösteren ve beşeri, şecere-i kâinatın en câmi’ ve en nazik ve en nâzenin en nazdar en niyazdar bir meyvesi yaratıp kendine muhatap ittihaz ederek her şeyi ona musahhar kılmakla, insana bu kadar ehemmiyet verdiğini gösteren bir Kadîr-i Rahîm, bir Alîm-i Hakîm, kıyameti getirmesin? Haşri yapmasın ve yapamasın? Beşeri ihya etmesin veya edemesin? Mahkeme-i kübrayı açamasın? Cennet ve cehennemi yaratamasın? Hâşâ ve kellâ!

Evet, şu âlemin Mutasarrıf-ı Zîşan’ı, her asırda her senede her günde bu dar, muvakkat rûy-i zeminde haşr-i ekberin ve meydan-ı kıyametin pek çok emsalini ve numunelerini ve işaratını icad ediyor. Ezcümle:

Haşr-i baharîde görüyoruz ki beş altı gün zarfında küçük ve büyük hayvanat ve nebatattan üç yüz binden ziyade envaı haşredip neşrediyor. Bütün ağaçların, otların köklerini ve bir kısım hayvanları aynen ihya edip iade ediyor. Başkalarını ayniyet derecesinde bir misliyet suretinde icad ediyor. Halbuki maddeten farkları pek az olan tohumcuklar o kadar karışmışken, kemal-i imtiyaz ve teşhis ile o kadar sürat ve vüs’at ve suhulet içinde kemal-i intizam ve mizan ile altı gün veya altı hafta zarfında ihya ediliyor. Hiç kabil midir ki bu işleri yapan zata bir şey ağır gelebilsin, semavat ve arzı altı günde halk edemesin, insanı bir sayha ile haşredemesin? Hâşâ!

Acaba mu’ciz-nüma bir kâtip bulunsa, hurufları ya bozulmuş veya mahvolmuş üç yüz bin kitabı, tek bir sahifede karıştırmaksızın, galatsız, sehivsiz, noksansız, hepsini beraber, gayet güzel bir surette bir saatte yazarsa; birisi sana dese: “Şu kâtip kendi telif ettiği senin suya düşmüş olan kitabını, yeniden bir dakika zarfında hâfızasından yazacak.” Sen diyebilir misin ki “Yapamaz ve inanmam.”

Veyahut bir sultan-ı mu’cizekâr, kendi iktidarını göstermek için veya ibret ve tenezzüh için bir işaretle dağları kaldırır, memleketleri tebdil eder, denizi karaya çevirdiğini gördüğün halde; sonra görsen ki büyük bir taş dereye yuvarlanmış, o zatın kendi ziyafetine davet ettiği misafirlerin yolunu kesmiş, geçemiyorlar. Biri sana dese: “O zat, bir işaretle o taşı, ne kadar büyük olursa olsun kaldıracak veya dağıtacak, misafirlerini yolda bırakmayacak.” Sen desen ki: “Kaldırmaz veya kaldıramaz.”

Veyahut bir zat bir günde, yeniden büyük bir orduyu teşkil ettiği halde biri dese: “O zat bir boru sesiyle, efradı istirahat için dağılmış olan taburları toplar. Taburlar, nizamı altına girerler.” Sen desen ki: “İnanmam.” Ne kadar divanece hareket ettiğini anlarsın.

İşte şu üç temsili fehmettin ise bak: Nakkaş-ı Ezelî, gözümüzün önünde kışın beyaz sahifesini çevirip, bahar ve yaz yeşil yaprağını açıp, rûy-i arzın sahifesinde üç yüz binden ziyade envaı, kudret ve kader kalemiyle ahsen-i suret üzere yazar. Birbiri içinde birbirine karışmaz; beraber yazar, birbirine mani olmaz. Teşkilce, suretçe birbirinden ayrı, hiç şaşırtmaz, yanlış yazmaz.

Evet, en büyük bir ağacın ruh programını bir nokta gibi en küçük bir çekirdekte dercedip muhafaza eden Zat-ı Hakîm-i Hafîz, vefat edenlerin ruhlarını nasıl muhafaza eder denilir mi?

Ve küre-i arzı bir sapan taşı gibi çeviren Zat-ı Kadîr, âhirete giden misafirlerinin yolunda nasıl bu arzı kaldıracak veya dağıtacak, denilir mi?

Hem hiçten, yeniden bütün zîhayatın ordularını, bütün cesetlerinin taburlarında kemal-i intizamla zerratı “Emr-i kün feyekûn” ile kaydedip yerleştiren, ordular icad eden Zat-ı Zülcelal; tabur-misal cesedin nizamı altına girmekle birbiriyle tanışan zerrat-ı esasiye ve ecza-yı asliyesini bir sayha ile nasıl toplayabilir, denilir mi?

Hem bu bahar haşrine benzeyen, dünyanın her devrinde, her asrında, hattâ gece gündüzün tebdilinde, hattâ cevv-i havada bulutların icad ve ifnasında haşre numune ve misal ve emare olacak ne kadar nakışlar yaptığını gözünle görüyorsun. Hattâ eğer hayalen bin sene evvel kendini farz etsen, sonra zamanın iki cenahı olan mazi ile müstakbeli birbirine karşılaştırsan; asırlar, günler adedince misal-i haşir ve kıyametin numunelerini göreceksin. Sonra bu kadar numune ve misalleri müşahede ettiğin halde, haşr-i cismanîyi akıldan uzak görüp istib’ad etmekle inkâr etsen, ne kadar divanelik olduğunu sen de anlarsın. Bak, Ferman-ı A’zam, bahsettiğimiz hakikate dair ne diyor:

فَانْظُرْ اِلٰٓى اٰثَارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ كَيْفَ يُحْيِى الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا اِنَّ ذٰلِكَ لَمُحْيِى الْمَوْتٰى وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَىْءٍ قَدٖيرٌ

Elhasıl: Haşre mani hiçbir şey yoktur. Muktezî ise her şeydir. Evet, mahşer-i acayip olan şu koca arzı, âdi bir hayvan gibi imate ve ihya eden ve beşer ve hayvana hoş bir beşik, güzel bir gemi yapan ve güneşi onlara şu misafirhanede ışık verici ve ısındırıcı bir lamba eden, seyyaratı meleklerine tayyare yapan bir zatın, bu derece muhteşem ve sermedî rububiyeti ve bu derece muazzam ve muhit hâkimiyeti; elbette yalnız böyle geçici, devamsız, bîkarar, ehemmiyetsiz, mütegayyir, bekasız, nâkıs, tekemmülsüz umûr-u dünya üzerinde kurulmaz ve durmaz.

Demek, ona şayeste, daimî, berkarar, zevalsiz, muhteşem bir diyar-ı âher var. Başka bâki bir memleketi vardır. Bizi onun için çalıştırır. Oraya davet eder ve oraya nakledeceğine; zahirden hakikate geçen ve kurb-u huzuruna müşerref olan bütün ervah-ı neyyire ashabı, bütün kulûb-ü münevvere aktabı, bütün ukûl-ü nuraniye erbabı şehadet ediyorlar. Ve bir mükâfat ve mücazat ihzar ettiğini müttefikan haber veriyorlar. Ve mükerreren pek kuvvetli vaad ve pek şiddetli tehdit eder, naklederler.

Hulfü’l-vaad ise hem zillet hem tezellüldür. Hiçbir cihetle celal ve kudsiyetine yanaşamaz. Hulfü’l-vaîd ise ya aftan, ya aczden gelir. Halbuki küfür; cinayet-i mutlakadır, ﴿‌حاشيه﴾ affa kabil değil. Kadîr-i Mutlak ise aczden münezzeh ve mukaddestir.

Şahitler, muhbirler ise mesleklerinde, meşreplerinde, mezheplerinde muhtelif oldukları halde, kemal-i ittifak ile şu meselenin esasında müttehiddirler. Kesretçe tevatür derecesindedirler, keyfiyetçe icma kuvvetindedirler. Mevkice her biri nev-i beşerin bir yıldızı, bir taifenin gözü, bir milletin azizidirler. Ehemmiyetçe şu meselede hem ehl-i ihtisas hem ehl-i ispattırlar. Halbuki bir fende veya bir sanatta iki ehl-i ihtisas, binler başkalardan müreccahtırlar ve ihbarda iki müsbit, binler nâfîlere tercih edilir. Mesela, ramazan hilâlinin sübutunu ihbar eden iki adam, binler münkirlerin inkârlarını hiçe atarlar.

Elhasıl, dünyada bundan daha doğru bir haber, daha sağlam bir dava, daha zahir bir hakikat olamaz.

Demek, şüphesiz dünya bir mezraadır. Mahşer ise bir beyderdir, harmandır. Cennet, cehennem ise birer mahzendir.

اوننجى حقيقت

Bab-ı hikmet, inayet, rahmet, adalettir. İsm-i Hakîm, Kerîm, Âdil, Rahîm’in cilvesidir.

Hiç mümkün müdür ki: Şu bekasız misafirhane-i dünyada ve şu devamsız meydan-ı imtihanda ve şu sebatsız teşhirgâh-ı arzda bu derece bâhir bir hikmet, bu derece zahir bir inayet ve bu derece kāhir bir adalet ve bu derece vâsi bir merhametin âsârını gösteren Mâlikü’l-mülki Zülcelal’in daire-i memleketinde ve âlem-i mülk ve melekûtunda daimî meskenler, ebedî sakinler, bâki makamlar, mukim mahluklar bulunmayıp şu görünen hikmet, inayet, adalet, merhametin hakikatleri hiçe insin?

Hem hiç kabil midir ki o Zat-ı Hakîm, şu insanı bütün mahlukat içinde kendine küllî muhatap ve câmi’ bir âyine yapıp bütün hazain-i rahmetinin müştemilatını ona tattırsın hem tarttırsın hem tanıttırsın, kendini bütün esmasıyla ona bildirsin, onu sevsin ve sevdirsin; sonra o bîçare insanı o ebedî memleketine göndermesin, o daimî saadetgâha davet edip mesud etmesin?

Hem hiç makul mudur ki hattâ çekirdek kadar her bir mevcuda bir ağaç kadar vazife yükü yüklesin, çiçekleri kadar hikmetleri bindirsin, semereleri kadar maslahatları taksın da bütün o vazifeye, o hikmetlere, o maslahatlara dünyaya müteveccih yalnız bir çekirdek kadar gaye versin? Bir hardal kadar ehemmiyeti olmayan dünyevî bekasını gaye yapsın? Ve bunları, âlem-i manaya çekirdekler ve âlem-i âhirete bir mezraa yapmasın? Tâ hakiki ve lâyık gayelerini versinler. Ve bu kadar mühim ihtifalat-ı mühimmeyi gayesiz, boş, abes bıraksın. Onların yüzünü âlem-i manaya, âlem-i âhirete çevirmesin? Tâ asıl gayeleri ve lâyık meyvelerini göstersin.

Evet, hiç mümkün müdür ki bu şeyleri böyle hilaf-ı hakikat yapmakla kendi evsaf-ı hakikiyesi olan Hakîm, Kerîm, Âdil, Rahîm’in zıtlarıyla –hâşâ sümme hâşâ– muttasıf gösterip hikmet ve keremine, adl ve rahmetine delâlet eden bütün kâinatın hakaikini tekzip etsin, bütün mevcudatın şehadetlerini reddetsin, bütün masnuatın delâletlerini iptal etsin?

Hem hiç akıl kabul eder mi ki insanın başına ve içindeki havassına saçları adedince vazifeler yükletsin de yalnız bir saç hükmünde ona bir ücret-i dünyeviye versin, adalet-i hakikiyesine zıt olarak ve hikmet-i hakikiyesine münafî, manasız iş yapsın?

Hem hiç mümkün müdür ki bir ağaca taktığı neticeler, meyveler miktarınca her bir zîhayata, belki lisan gibi her bir uzvuna, belki her bir masnua o derece hikmetleri, maslahatları takmakla kendisinin bir Hakîm-i Mutlak olduğunu ispat edip göstersin, sonra bütün hikmetlerin en büyüğü ve bütün maslahatların en mühimmi ve bütün neticelerin en elzemi ve hikmeti hikmet, nimeti nimet, rahmeti rahmet eden ve bütün hikmetlerin, nimetlerin, rahmetlerin, maslahatların menbaı ve gayesi olan beka ve likayı ve saadet-i ebediyeyi vermeyip terk ederek, bütün işlerini abesiyet-i mutlaka derekesine düşürsün ve kendini o zata benzetsin ki öyle bir saray yapar, her bir taşında binlerce nakışlar, her bir tarafında binler ziynetler ve her bir menzilinde binler kıymettar âlât ve levazımat-ı beytiye bulundursun da sonra ona dam yapmasın, her şey çürüsün, beyhude bozulsun? Hâşâ ve kellâ! Hayr-ı Mutlak’tan hayır gelir, Cemil-i Mutlak’tan güzellik gelir, Hakîm-i Mutlak’tan abes bir şey gelmez.

Evet, her kim fikren tarihe binip mazi cihetine gitse, şu zaman-ı hazırda gördüğümüz menzil-i dünya, meydan-ı ibtila, meşher-i eşya gibi seneler adedince vefat etmiş menziller, meydanlar, meşherler, âlemler görecek. Suretçe, keyfiyetçe birbirinden ayrı oldukları halde; intizamca, acayipçe, Sâni’in kudret ve hikmetini göstermekçe birbirine benzer.

Hem görecek ki o sebatsız menzillerde, o devamsız meydanlarda, o bekasız meşherlerde o kadar bâhir bir hikmetin intizamatı, o derece zahir bir inayetin işaratı, o mertebe kāhir bir adaletin emaratı, o derece vâsi bir merhametin semeratını görecek. Basîretsiz olmamak şartıyla yakînen bilecek ki o hikmetten daha ekmel bir hikmet olamaz ve o âsârı görünen inayetten daha ecmel bir inayet kabil değil ve o emaratı görünen adaletten daha ecell bir adalet yoktur ve o semeratı görünen merhametten daha eşmel bir merhamet tasavvur edilmez.

Eğer farz-ı muhal olarak şu işleri çeviren, şu misafirleri ve misafirhaneleri değiştiren Sultan-ı Sermedî’nin daire-i memleketinde daimî menziller, âlî mekânlar, sabit makamlar, bâki meskenler, mukim ahali, mesud ibadı bulunmazsa; ziya, hava, su, toprak gibi kuvvetli ve şümullü dört anâsır-ı maneviye olan hikmet, adalet, inayet, merhametin hakikatlerini nefyetmek ve o anâsır-ı zahiriye gibi görünen vücudlarını inkâr etmek lâzım gelir. Çünkü şu bekasız dünya ve mâfîha, onların tam hakikatlerine mazhar olamadığı malûmdur.

Eğer başka yerde dahi onlara tam mazhar olacak mekân bulunmazsa, o vakit gündüzü dolduran ziyayı gördüğü halde, güneşin vücudunu inkâr etmek derecesinde bir divanelikle, şu her şeyde bulunan gözümüz önündeki hikmeti inkâr etmek, şu nefsimizde ve ekser eşyada her vakit müşahede ettiğimiz inayeti inkâr etmek ve şu pek kuvvetli emaratı görünen adaleti inkâr etmek ﴿‌حاشيه﴾ ve şu her yerde gördüğümüz merhameti inkâr etmek lâzım geldiği gibi; şu kâinatta gördüğümüz icraat-ı hakîmane ve ef’al-i kerîmane ve ihsanat-ı rahîmanenin sahibini –hâşâ sümme hâşâ– sefih bir oyuncu, gaddar bir zalim olduğunu kabul etmek lâzım gelir ki nihayetsiz muhal bir inkılab-ı hakaiktir. Hattâ her şeyin vücudunu ve kendi nefsinin vücudunu inkâr eden ahmak sofestaîler dahi bunun tasavvuruna kolay kolay yanaşamazlar.

Elhasıl, şu görünen şuunat, dünyadaki vüs’atli içtimaat-ı hayatiye ve süratli iftirakat-ı mevtiye ve haşmetli toplanmalar ve çabuk dağılmalar ve azametli ihtifalat ve büyük tecelliyat ile ve onların bu âleme ait bu dünya-yı fânide kısa bir zamanda malûmumuz olan semerat-ı cüz’iyeleri, ehemmiyetsiz ve muvakkat gayeleri mabeyninde hiç münasebet olmadığından, âdeta küçük bir taşa bir büyük dağ kadar hikmetler, gayeler takmak; bir büyük dağa, bir küçük taş gibi muvakkat bir gaye-i cüz’iye vermeye benzer ki hiçbir akıl ve hikmete uygun gelemez.

Demek, şu mevcudat ve şuunat ile ve dünyaya ait gayeleri ortasında bu derece nisbetsizlik, kat’iyen şehadet eder ki bu mevcudatın yüzleri âlem-i manaya müteveccihtir, münasip meyveleri orada veriyor ve gözleri esma-i kudsiyeye dikkat ediyorlar, gayeleri o âleme bakıyor. Ve özleri dünya toprağı altında, sümbülleri âlem-i misalde inkişaf ediyor. İnsan, istidadı nisbetinde burada ekiyor ve ekiliyor, âhirette mahsul alıyor.

Evet, şu eşyanın esma-i İlahiyeye ve âlem-i âhirete müteveccih yüzlerine baksan göreceksin ki mu’cize-i kudret olan her bir çekirdeğin bir ağaç kadar gayesi var. Kelime-i hikmet olan her bir çiçeğin ﴿‌حاشيه﴾ bir ağaç çiçekleri kadar manaları var ve o hârika-i sanat ve manzume-i rahmet olan her bir meyvenin, bir ağacın meyveleri kadar hikmetleri var. Bizlere rızık olması ise o binler hikmetlerinden bir tek hikmettir ki vazifesi biter, manasını ifade eder, vefat eder, midemizde defnedilir.

Madem bu fâni eşya, başka yerde bâki meyveler verirler ve daimî suretler bırakır ve başka cihette ebedî manalar ifade eder, sermedî tesbihat yapar. Ve insan ise onların şu cihetine bakan yüzlerine bakmakla insan olur, fânide bâkiye yol bulur.

Demek, bu hayat ve mevt içinde yuvarlanan, toplanıp dağılan mevcudat içinde başka maksat var. Temsilde kusur yoktur; şu ahval, taklit ve temsil için teşkil ve tertip edilen ahvale benzer. Nasıl büyük masrafla kısa içtimalar, dağılmalar yapılıyor. Tâ suretler alınsın, terkip edilsin, sinemada daim gösterilsin. Onun gibi bu dünyada kısa bir müddet zarfında hayat-ı şahsiye ve hayat-ı içtimaiye geçirmenin bir gayesi şudur ki suretler alınıp terkip edilsin, netice-i amelleri alınıp hıfzedilsin. Tâ bir mecma-ı ekberde muhasebesi görülsün ve bir meşher-i a’zamda gösterilsin ve bir saadet-i uzmaya istidadı gösterilsin. Demek, hadîs-i şerifte “Dünya âhiret mezraasıdır.” diye bu hakikati ifade ediyor.

Madem dünya var. Ve dünya içinde bu âsârıyla hikmet ve inayet ve rahmet ve adalet var. Elbette dünyanın vücudu gibi kat’î olarak âhiret de var. Madem dünyada her şey bir cihette o âleme bakıyor. Demek oraya gidiliyor. Âhireti inkâr etmek, dünya ve mâfîhayı inkâr etmek demektir. Demek, ecel ve kabir insanı beklediği gibi cennet ve cehennem de insanı bekliyor ve gözlüyor.

اون برنجى حقيقت

Bab-ı insaniyettir. İsm-i Hakk’ın cilvesidir.

Hiç mümkün müdür ki: Cenab-ı Hak ve Mabud-u Bi’l-hak, insanı şu kâinat içinde rububiyet-i mutlakasına ve umum âlemlere rububiyet-i âmmesine karşı en ehemmiyetli bir abd ve hitabat-ı Sübhaniyesine en mütefekkir bir muhatap ve mazhariyet-i esmasına en câmi’ bir âyine ve onu ism-i a’zamın tecellisine ve her isimde bulunan ism-i a’zamlık mertebesinin tecellisine mazhar bir ahsen-i takvimde en güzel bir mu’cize-i kudret ve hazain-i rahmetinin müştemilatını tartmak, tanımak için en ziyade mizan ve âletlere mâlik bir müdakkik ve nihayetsiz nimetlerine en ziyade muhtaç ve fenadan en ziyade müteellim ve bekaya en ziyade müştak ve hayvanat içinde en nazik ve en nazdar ve en fakir ve en muhtaç ve hayat-ı dünyeviyece en müteellim ve en bedbaht ve istidatça en ulvi ve en yüksek surette, mahiyette yaratsın da onu müstaid olduğu ve müştak olduğu ve lâyık olduğu bir dâr-ı ebedîye göndermeyip, hakikat-i insaniyeyi iptal ederek kendi hakkaniyetine taban tabana zıt ve hakikat nazarında çirkin bir haksızlık etsin?

Hem hiç kabil midir ki: Hâkim-i Bi’l-hak, Rahîm-i Mutlak; insana öyle bir istidat verip, yer ile gökler ve dağlar tahammülünden çekindiği emanet-i kübrayı tahammül edip yani küçücük cüz’î ölçüleriyle, sanatçıklarıyla Hâlık’ının muhit sıfatlarını, küllî şuunatını, nihayetsiz tecelliyatını ölçerek bilip hem yerde en nazik, nâzenin, nazdar, âciz, zayıf yaratıp; halbuki bütün yerin nebatî ve hayvanî olan mahlukatına bir nevi tanzimat memuru yapıp, onların tarz-ı tesbihat ve ibadetlerine müdahale ettirip, kâinattaki icraat-ı İlahiyeye küçücük mikyasta bir temsil gösterip, rububiyet-i Sübhaniyeyi fiilen ve kālen kâinatta ilan ettirmek, meleklerine tercih edip hilafet rütbesini verdiği halde; ona bütün bu vazifelerinin gayesi ve neticesi ve semeresi olan saadet-i ebediyeyi vermesin? Onu bütün mahlukatının en bedbaht, en bîçare, en musibetzede, en dertmend, en zelil bir derekeye atıp; en mübarek, nurani ve âlet-i tes’id bir hediye-i hikmeti olan aklı o bîçareye en meş’um ve zulmanî bir âlet-i tazip yapıp, hikmet-i mutlakasına büsbütün zıt ve merhamet-i mutlakasına külliyen münafî bir merhametsizlik etsin? Hâşâ ve kellâ!

Elhasıl, nasıl hikâye-i temsiliyede bir zabitin cüzdanına ve defterine bakıp görmüş idik ki hem rütbesi hem vazifesi hem maaşı hem düstur-u hareketi hem cihazatı bize gösterdi ki o zabit, o muvakkat meydan için değil, belki müstekar bir memlekete gidecek de ona göre çalışıyor. Aynen onun gibi insanın kalp cüzdanındaki letaif ve akıl defterindeki havas ve istidadındaki cihazat, tamamen ve müttefikan saadet-i ebediyeye müteveccih ve ona göre verilmiş ve ona göre teçhiz edilmiş olduğuna ehl-i tahkik ve keşif müttefiktirler. Ezcümle:

Mesela, aklın bir hizmetkârı ve tasvircisi olan kuvve-i hayaliyeye denilse ki: “Sana bir milyon sene ömür ile saltanat-ı dünya verilecek fakat âhirde mutlaka hiç olacaksın.” Tevehhüm aldatmamak, nefis karışmamak şartıyla “oh” yerine “âh” diyecek ve teessüf edecek. Demek en büyük fâni, en küçük bir âlet ve cihazat-ı insaniyeyi doyuramıyor. İşte bu istidattandır ki insanın ebede uzanmış emelleri ve kâinatı ihata etmiş efkârları ve ebedî saadetlerinin envaına yayılmış arzuları gösterir ki bu insan ebed için halk edilmiş ve ebede gidecektir. Bu dünya ona bir misafirhanedir ve âhiretine bir intizar salonudur.

اون برنجى حقيقت

Babu’r-Risaleti ve’t-Tenzil’dir. “Bismillahirrahmanirrahîm”in cilvesidir.

Hiç mümkün müdür ki: Bütün enbiya mu’cizelerine istinad ederek sözünü teyid ettikleri ve bütün evliya keşif ve kerametlerine istinad edip davasını tasdik ettikleri ve bütün asfiya tahkikatına istinad ederek hakkaniyetine şehadet ettikleri Resul-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellemin tahakkuk etmiş bin mu’cizatının kuvvetine istinad edip bütün kuvvetiyle hem kırk vecihle mu’cize olan Kur’an-ı Hakîm binler âyât-ı kat’iyesine istinad ederek, bütün kat’iyetle açtıkları âhiret yolunu ve küşad ettikleri cennet kapısını, sinek kanadı kadar kuvveti bulunmayan vâhî vehimler, ne haddi var ki kapatabilsin?

Geçen hakikatlerden anlaşıldı ki haşir meselesi öyle râsih bir hakikattir ki küre-i arzı yerinden kaldıracak, kırıp atacak bir kuvvet o hakikati sarsamaz. Zira o hakikati Cenab-ı Hak bütün esma ve sıfâtının iktizası ile tesbit ediyor ve Resul-i Ekrem’i bütün mu’cizat ve berahiniyle tasdik ediyor ve Kur’an-ı Hakîm bütün hakaik ve âyâtıyla onu ispat ediyor ve şu kâinat bütün âyât-ı tekviniye ve şuunat-ı hakîmanesi ile şehadet ediyor.

Acaba hiç mümkün müdür ki haşir meselesinde Vâcibü’l-vücud ile bütün mevcudat –kâfirler müstesna olarak– ittifak etmiş olsun; kıl kadar kuvveti olmayan şüpheler, şeytanî vesveseler o dağ gibi hakikat-i râsiha-i âliyeyi sarssın, yerinden kaldırsın? Hâşâ ve kellâ!

Sakın zannetme, delail-i haşriye, bahsettiğimiz on iki hakikate münhasırdır. Hayır, belki yalnız Kur’an-ı Hakîm, geçen şu on iki hakikatleri bize ders verdiği gibi daha binler vücuha işaret edip her bir vecih kavî bir emaredir ki Hâlık’ımız bizi bu dâr-ı fâniden bir dâr-ı bâkiye nakledecektir.

Hem sakın zannetme ki haşri iktiza eden esma-i İlahiye, bahsettiğimiz gibi yalnız Hakîm, Kerîm, Rahîm, Âdil, Hafîz isimlerine münhasırdır. Hayır, belki kâinatın tedbirinde tecelli eden bütün esma-i İlahiye, âhireti iktiza eder, belki istilzam eder.

Hem zannetme ki haşre delâlet eden kâinatın âyât-ı tekviniyesi, şu geçen bahsettiğimize münhasırdır. Hayır, belki ekser mevcudatta sağa sola açılır perdeler gibi vecih ve keyfiyetleri vardır ki bir vechi Sâni’e şehadet ettiği gibi diğer vechi de haşre işaret eder. Mesela, insanın ahsen-i takvimdeki hüsn-ü masnuiyeti, Sâni’i gösterdiği gibi; o ahsen-i takvimdeki kabiliyet-i câmiasıyla kısa bir zamanda zeval bulması, haşri gösterir.

Bazı kere bir vecihle iki nazarla bakılsa hem Sâni’i hem haşri gösterir. Mesela, ekser eşyada görünen hikmetin tanzimi, inayetin tezyini, adaletin tevzini ve rahmetin taltifi; nasıl ki mahiyetlerine bakılsa, bir Sâni’-i Hakîm, Kerîm, Âdil, Rahîm’in dest-i kudretinden çıktığını gösterirler. Onun gibi bunların kuvveti ve hadsizlikleriyle beraber, şunların mazharları olan şu fâni mevcudatın ehemmiyetsiz ve az yaşamasına bakılsa, âhiret görünür.

Demek ki her şey lisan-ı hal ile اٰمَنْتُ بِاللّٰهِ وَ بِالْيَوْمِ الْاٰخِرِ‌ okuyor ve okutturuyor.

Hâtime

Geçen on iki hakikat, birbirini teyid eder, birbirini tekmil eder, birbirine kuvvet verir. Bütün onlar birden ittihat ederek neticeyi gösterir. Hangi vehmin haddi var, şu demir gibi belki elmas gibi on iki muhkem surları delip geçebilsin tâ hısn-ı hasînde olan haşr-i imanîyi sarssın?

مَا خَلْقُكُمْ وَلَا بَعْثُكُمْ اِلَّا كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ âyet-i kerîmesi ifade ediyor ki bütün insanların halk olunması ve haşredilmesi, kudret-i İlahiyeye nisbeten bir tek insanın halkı ve haşri gibi âsandır. Evet, öyledir. “Nokta” namında bir risalede haşir bahsinde şu âyetin ifade ettiği hakikati tafsilen yazmışım. Burada yalnız bir kısım temsilatıyla hülâsasına bir işaret edeceğiz. Eğer istersen o “Nokta”ya müracaat et.

Mesela وَ لِلّٰهِ الْمَثَلُ الْاَعْلٰى –temsilde kusur yok– nasıl ki “nuraniyet” sırrıyla, güneşin cilvesi kendi ihtiyarıyla olsa da bir zerreye suhuletle verdiği cilveyi, aynı suhuletle hadsiz şeffafata da verir.

Hem “şeffafiyet” sırrıyla, bir zerre-i şeffafenin küçük göz bebeği güneşin aksini almasında, denizin geniş yüzüne müsavidir.

Hem “intizam” sırrıyla, bir çocuk parmağıyla gemi suretindeki oyuncağını çevirdiği gibi kocaman bir dritnotu da çevirir.

Hem “imtisal” sırrıyla, bir kumandan bir tek neferi bir “Arş!” emriyle tahrik ettiği gibi bir koca orduyu da aynı kelime ile tahrik eder.

Hem “muvazene” sırrıyla, cevv-i fezada bir terazi ki öyle hakiki hassas ve o derece büyük farz edelim ki iki ceviz terazinin iki gözüne konulsa hisseder ve iki güneşi de istiab edip tartar. O iki kefesinde bulunan iki cevizi birini semavata, birini yere indiren aynı kuvvetle, iki şems bulunsa birini arşa, diğerini ferşe kaldırır, indirir.

Madem şu âdi, nâkıs, fâni mümkinatta nuraniyet ve şeffafiyet ve intizam ve imtisal ve muvazene sırlarıyla, en büyük şey en küçük şeye müsavi olur. Hadsiz hesapsız şeyler, bir tek şeye müsavi görünür. Elbette Kadîr-i Mutlak’ın zatî ve nihayetsiz ve gayet kemalde olan kudretinin nurani tecelliyatı ve melekûtiyet-i eşyanın şeffafiyeti ve hikmet ve kaderin intizamatı ve eşyanın evamir-i tekviniyesine kemal-i imtisali ve mümkinatın vücud ve ademinin müsavatından ibaret olan imkânındaki muvazenesi sırlarıyla; az çok, büyük küçük ona müsavi olduğu gibi bütün insanları bir tek insan gibi bir sayha ile haşre getirebilir.

Hem bir şeyin kuvvet ve zaafça meratibi, o şeyin içine zıddının müdahalesidir. Mesela, hararetin derecatı, soğuğun müdahalesidir. Güzelliğin meratibi, çirkinliğin müdahalesidir. Ziyanın tabakatı, karanlığın müdahalesidir. Fakat bir şey zatî olsa, ârızî olmazsa onun zıddı ona müdahale edemez. Çünkü cem’-i zıddeyn lâzım gelir. Bu ise muhaldir. Demek asıl, zatî olan bir şeyde meratib yoktur. Madem Kadîr-i Mutlak’ın kudreti zatîdir, mümkinat gibi ârızî değildir ve kemal-i mutlaktadır. Onun zıddı olan acz ise muhaldir ki tedahül etsin.

Demek, bir baharı halk etmek, Zat-ı Zülcelal’ine bir çiçek kadar ehvendir. Eğer esbaba isnad edilse bir çiçek bir bahar kadar ağır olur. Hem bütün insanları ihya edip haşretmek, bir nefsin ihyası gibi kolaydır.

Mesele-i haşrin başından buraya kadar olan temsil suretlerine ve hakikatlerine dair olan beyanatımız, Kur’an-ı Hakîm’in feyzindendir. Nefsi teslime, kalbi kabule ihzardan ibarettir. Asıl söz ise Kur’an’ındır. Zira söz odur ve söz onundur. Dinleyelim:

فَلِلّٰهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ

فَانْظُرْ اِلٰٓى اٰثَارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ كَيْفَ يُحْيِى الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا اِنَّ ذٰلِكَ لَمُحْيِى الْمَوْتٰى وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَىْءٍ قَدٖيرٌ

قَالَ مَنْ يُحْيِى الْعِظَامَ وَهِىَ رَمٖيمٌ

قُلْ يُحْيٖيهَا الَّذٖٓى اَنْشَاَهَٓا اَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلٖيمٌ

يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ اِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَىْءٌ عَظٖيمٌ

يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّٓا اَرْضَعَتْ وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَتَرَى النَّاسَ سُكَارٰى وَمَا هُمْ بِسُكَارٰى وَلٰكِنَّ عَذَابَ اللّٰهِ شَدٖيدٌ

اَللّٰهُ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ اِلٰى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فٖيهِ وَمَنْ اَصْدَقُ مِنَ اللّٰهِ حَدٖيثًا

اِنَّ الْاَبْرَارَ لَفٖى نَعٖيمٍ

وَاِنَّ الْفُجَّارَ لَفٖى جَحٖيمٍ

اِذَا زُلْزِلَتِ الْاَرْضُ زِلْزَالَهَا

وَاَخْرَجَتِ الْاَرْضُ اَثْقَالَهَا

وَ قَالَ الْاِنْسَانُ مَالَهَا

يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ اَخْبَارَهَا

بِاَنَّ رَبَّكَ اَوْحٰى لَهَا

يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ اَشْتَاتًا لِيُرَوْا اَعْمَالَهُمْ

فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ

وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ

اَلْقَارِعَةُ

مَا الْقَارِعَةُ

وَمَٓا اَدْرٰيكَ مَا الْقَارِعَةُ

يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ

وَ تَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ

فَاَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوَازٖينُهُ

فَهُوَ فٖى عٖيشَةٍ رَاضِيَةٍ

وَ اَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازٖينُهُ

فَاُمُّهُ هَاوِيَةٌ

وَمَٓا اَدْرٰيكَ مَاهِيَهْ

نَارٌ حَامِيَةٌ

وَ لِلّٰهِ غَيْبُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَٓا اَمْرُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَمْحِ الْبَصَرِ اَوْ هُوَ اَقْرَبُ اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَىْءٍ قَدٖيرٌ

Daha bunlar gibi âyât-ı beyyinat-ı Kur’aniyeyi dinleyip “Âmennâ ve saddaknâ” diyelim.

اٰمَنْتُ بِاللّٰهِ وَ مَلٰئِكَتِهٖ وَ كُتُبِهٖ وَ رُسُلِهٖ وَ الْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَ بِالْقَدَرِ خَيْرِهٖ وَ شَرِّهٖ مِنَ اللّٰهِ تَعَالٰى وَ الْبَعْثُ بَعْدَ الْمَوْتِ حَقٌّ وَ اَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ وَ النَّارَ حَقٌّ وَ اَنَّ الشَّفَاعَةَ حَقٌّ وَ اَنَّ مُنْكَرًا وَ نَكٖيرًا حَقٌّ وَ اَنَّ اللّٰهَ يَبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ

اَشْهَدُ اَنْ لَا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللّٰهِ

اَللّٰهُمَّ صَلِّ عَلٰى اَلْطَفِ وَ اَشْرَفِ وَ اَكْمَلِ وَ اَجْمَلِ ثَمَرَاتِ طُوبَاءِ رَحْمَتِكَ الَّذٖى اَرْسَلْتَهُ رَحْمَةً لِلْعَالَمٖينَ وَ وَسٖيلَةً لِوُصُولِنَا اِلٰى اَزْيَنِ وَ اَحْسَنِ وَ اَجْلٰى وَ اَعْلٰى ثَمَرَاتِ تِلْكَ الطُّوبَاءِ الْمُتَدَلِّيَةِ عَلٰى دَارِ الْاٰخِرَةِ اَىِ الْجَنَّةِ

اَللّٰهُمَّ اَجِرْنَا وَ اَجِرْ وَالِدَيْنَا مِنَ النَّارِ وَ اَدْخِلْنَا وَ اَدْخِلْ وَالِدَيْنَا الْجَنَّةَ مَعَ الْاَبْرَارِ بِجَاهِ نَبِيِّكَ الْمُخْتَارِ اٰمٖينَ

Ey şu risaleyi insaf ile mütalaa eden kardeş!

Deme, niçin bu Onuncu Söz’ü birden tamamıyla anlayamıyorum ve tamam anlamadığın için sıkılma! Çünkü İbn-i Sina gibi bir dâhî-yi hikmet, اَلْحَشْرُ لَيْسَ عَلٰى مَقَايٖيسَ عَقْلِيَّةٍ demiş. “İman ederiz fakat akıl bu yolda gidemez.” diye hükmetmiştir. Hem bütün ulema-i İslâm “Haşir, bir mesele-i nakliyedir, delili nakildir, akıl ile ona gidilmez.” diye müttefikan hükmettikleri halde, elbette o kadar derin ve manen pek yüksek bir yol; birdenbire bir cadde-i umumiye-i akliye hükmüne geçemez.

Kur’an-ı Hakîm’in feyziyle ve Hâlık-ı Rahîm’in rahmetiyle, şu taklidi kırılmış ve teslimi bozulmuş asırda, o derin ve yüksek yolu şu derece ihsan ettiğinden bin şükür etmeliyiz. Çünkü imanımızın kurtulmasına kâfi gelir. Fehmettiğimiz miktarına memnun olup tekrar mütalaa ile izdiyadına çalışmalıyız.

Haşre akıl ile gidilmemesinin bir sırrı şudur ki: Haşr-i a’zam, ism-i a’zamın tecellisiyle olduğundan Cenab-ı Hakk’ın ism-i a’zamının ve her ismin a’zamî mertebesindeki tecellisiyle zahir olan ef’al-i azîmeyi görmek ve göstermekle, haşr-i a’zam bahar gibi kolay ispat ve kat’î iz’an ve tahkikî iman edilir. Şu Onuncu Söz’de feyz-i Kur’an ile öyle görülüyor ve gösteriliyor. Yoksa akıl, dar ve küçük düsturlarıyla kendi başına kalsa âciz kalır, taklide mecbur olur.

Onuncu Söz’ün Mühim Bir Zeyli ve Lâhikasının Birinci Parçası

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحٖيمِ

فَسُبْحَانَ اللّٰهِ حٖينَ تُمْسُونَ وَحٖينَ تُصْبِحُونَ

وَلَهُ الْحَمْدُ فِى السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَعَشِيًّا وَحٖينَ تُظْهِرُونَ

يُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَىِّ وَيُحْيِى الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَكَذٰلِكَ تُخْرَجُونَ

وَمِنْ اٰيَاتِهٖٓ اَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ اِذَٓا اَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ

وَ مِنْ اٰيَاتِهٖٓ اَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ اَزْوَاجًا لِتَسْكُنُٓوا اِلَيْهَا وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً اِنَّ فٖى ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ

وَمِنْ اٰيَاتِهٖ خَلْقُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَاخْتِلَافُ اَلْسِنَتِكُمْ وَ اَلْوَانِكُمْ اِنَّ فٖى ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِلْعَالِمٖينَ

وَ مِنْ اٰيَاتِهٖ مَنَامُكُمْ بِالَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَابْتِغَٓاؤُكُمْ مِنْ فَضْلِهٖ اِنَّ فٖى ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ

وَ مِنْ اٰيَاتِهٖ يُرٖيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَ طَمَعًا وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّمَٓاءِ مَٓاءً فَيُحْيٖى بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا اِنَّ فٖى ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

وَمِنْ اٰيَاتِهٖٓ اَنْ تَقُومَ السَّمَٓاءُ وَالْاَرْضُ بِاَمْرِهٖ ثُمَّ اِذَا دَعَاكُمْ دَعْوَةً مِنَ الْاَرْضِ اِذَٓا اَنْتُمْ تَخْرُجُونَ

وَ لَهُ مَنْ فِى السَّمٰوَاتِ وَ الْاَرْضِ كُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ

وَ هُوَ الَّذٖى يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعٖيدُهُ وَ هُوَ اَهْوَنُ عَلَيْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْاَعْلٰى فِى السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَهُوَ الْعَزٖيزُ الْحَكٖيمُ

İmanın bir kutbunu gösteren bu semavî âyât-ı kübranın ve haşri ispat eden şu kudsî berahin-i uzmanın bir nükte-i ekberi ve bir hüccet-i a’zamı, bu Dokuzuncu Şuâ’da beyan edilecek.

Latîf bir inayet-i Rabbaniyedir ki bundan otuz sene evvel Eski Said, yazdığı tefsir mukaddimesi Muhakemat namındaki eserin âhirinde “İkinci Maksat: Kur’an’da haşre işaret eden iki âyet tefsir ve beyan edilecek. نَخُو بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحٖيمِ deyip durmuş, daha yazamamış. Hâlık-ı Rahîm’ime delail ve emarat-ı haşriye adedince şükür ve hamdolsun ki otuz sene sonra tevfik ihsan eyledi.

Evet, bundan dokuz on sene evvel, o iki âyetten birinci âyet olan

فَانْظُرْ اِلٰٓى اٰثَارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ كَيْفَ يُحْيِى الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا اِنَّ ذٰلِكَ لَمُحْيِى الْمَوْتٰى وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَىْءٍ قَدٖيرٌ

ferman-ı İlahî’nin iki parlak ve çok kuvvetli hüccetleri ve tefsirleri bulunan Onuncu Söz ile Yirmi Dokuzuncu Söz’ü in’am etti, münkirleri susturdu.

Hem iman-ı haşrînin hücum edilmez o iki metin kalesinden dokuz ve on sene sonra ikinci âyet olan başta mezkûr âyât-ı ekberin tefsirini bu risale ile ikram etti. İşte bu Dokuzuncu Şuâ, mezkûr âyâtıyla işaret edilen dokuz âlî makam ve bir ehemmiyetli mukaddimeden ibarettir.

Mukaddime

Haşir akidesinin pek çok ruhî faydalarından ve hayatî neticelerinden bir tek netice-i câmiayı ihtisar ile beyan ve hayat-ı insaniyeye hususan hayat-ı içtimaiyesine ne derece lüzumlu ve zarurî olduğunu izhar ve bu iman-ı haşrî akidesinin pek çok hüccetlerinden bir tek hüccet-i külliyeyi icmal ile göstermek ve o akide-i haşriye ne derece bedihî ve şüphesiz bulunduğunu ifade etmekten ibaret olarak iki noktadır.

Birinci Nokta

Âhiret akidesi, hayat-ı içtimaiye ve şahsiye-i insaniyenin üssü’l-esası ve saadetinin ve kemalâtının esasatı olduğuna, yüzer delillerinden bir mikyas olarak yalnız dört tanesine işaret edeceğiz:

Birincisi: Nev-i beşerin hemen yarısını teşkil eden çocuklar, yalnız cennet fikriyle onlara dehşetli ve ağlatıcı görünen ölümlere ve vefatlara karşı dayanabilirler. Ve gayet zayıf ve nazik vücudlarında bir kuvve-i maneviye bulabilirler. Ve her şeyden çabuk ağlayan gayet mukavemetsiz mizac-ı ruhlarında, o cennet ile bir ümit bulup mesrurane yaşayabilirler. Mesela, cennet fikriyle der: “Benim küçük kardeşim veya arkadaşım öldü, cennetin bir kuşu oldu. Cennette gezer, bizden daha güzel yaşar.”

Yoksa her vakit etrafında kendi gibi çocukların ve büyüklerin ölümleri, o zayıf bîçarelerin endişeli nazarlarına çarpması; mukavemetlerini ve kuvve-i maneviyelerini zîr ü zeber ederek gözleriyle beraber ruh, kalp, akıl gibi bütün letaifini dahi öyle ağlattıracak, ya mahvolup veya divane bir bedbaht hayvan olacaktı.

İkinci Delil: Nev-i insanın bir cihette nısfı olan ihtiyarlar, yalnız hayat-ı uhreviye ile yakınlarında bulunan kabre karşı tahammül edebilirler. Ve çok alâkadar oldukları hayatlarının yakında sönmesine ve güzel dünyalarının kapanmasına mukabil bir teselli bulabilirler ve çocuk hükmüne geçen seriü’t-teessür ruhlarında ve mizaçlarında, mevt ve zevalden çıkan elîm ve dehşetli meyusiyete karşı ancak hayat-ı bâkiye ümidiyle mukabele edebilirler.

Yoksa o şefkate lâyık muhteremler ve sükûnete ve istirahat-i kalbiyeye çok muhtaç o endişeli babalar ve analar, öyle bir vaveylâ-i ruhî ve bir dağdağa-i kalbî hissedeceklerdi ki bu dünya onlara zulmetli bir zindan ve hayat dahi kasavetli bir azap olurdu.

Üçüncü Delil: İnsanların hayat-ı içtimaiyesinin medarı olan gençler, delikanlılar, şiddet-i galeyanda olan hissiyatlarını ve ifratkâr bulunan nefis ve hevalarını tecavüzattan ve zulümlerden ve tahribattan durduran ve hayat-ı içtimaiyenin hüsn-ü cereyanını temin eden yalnız cehennem fikridir.

Yoksa cehennem endişesi olmazsa “El-hükmü li’l-galib” kaidesiyle o sarhoş delikanlılar, hevesatları peşinde bîçare zayıflara, âcizlere, dünyayı cehenneme çevireceklerdi ve yüksek insaniyeti gayet süflî bir hayvaniyete döndüreceklerdi.

Dördüncü Delil: Nev-i beşerin hayat-ı dünyeviyesinde en cem’iyetli merkez ve en esaslı zemberek ve dünyevî saadet için bir cennet, bir melce, bir tahassungâh ise aile hayatıdır. Ve herkesin hanesi, küçük bir dünyasıdır. Ve o hane ve aile hayatının hayatı ve saadeti ise samimi ve ciddi ve vefadarane hürmet ve hakiki ve şefkatli ve fedakârane merhamet ile olabilir. Ve bu hakiki hürmet ve samimi merhamet ise ebedî bir arkadaşlık ve daimî bir refakat ve sermedî bir beraberlik ve hadsiz bir zamanda ve hudutsuz bir hayatta birbiriyle pederane, ferzendane, kardeşane, arkadaşane münasebetlerin bulunmak fikriyle, akidesiyle olabilir.

Mesela, der: “Bu haremim, ebedî bir âlemde, ebedî bir hayatta, daimî bir refika-i hayatımdır. Şimdilik ihtiyar ve çirkin olmuş ise de zararı yok. Çünkü ebedî bir güzelliği var, gelecek. Ve böyle daimî arkadaşlığın hatırı için her bir fedakârlığı ve merhameti yaparım.” diyerek o ihtiyare karısına, güzel bir huri gibi muhabbetle, şefkatle, merhametle mukabele edebilir.

Yoksa kısacık bir iki saat surî bir refakatten sonra ebedî bir firak ve müfarakata uğrayan arkadaşlık, elbette gayet surî ve muvakkat ve esassız, hayvan gibi bir rikkat-i cinsiye manasında ve bir mecazî merhamet ve sun’î bir hürmet verebilir. Ve hayvanatta olduğu gibi başka menfaatler ve sair galip hisler, o hürmet ve merhameti mağlup edip o dünya cennetini, cehenneme çevirir.

İşte iman-ı haşrînin yüzer neticesinden birisi, hayat-ı içtimaiye-i insaniyeye taalluk eder. Ve bu tek neticenin de yüzer cihetinden ve faydalarından mezkûr dört delile sairleri kıyas edilse anlaşılır ki hakikat-i haşriyenin tahakkuku ve vukuu, insaniyetin ulvi hakikati ve küllî hâceti derecesinde kat’îdir. Belki insanın midesindeki ihtiyacın vücudu, taamların vücuduna delâlet ve şehadetinden daha zahirdir ve daha ziyade tahakkukunu bildirir.

Ve eğer bu hakikat-i haşriyenin neticeleri insaniyetten çıksa o çok ehemmiyetli ve yüksek ve hayattar olan insaniyet mahiyeti, murdar ve mikrop yuvası bir laşe hükmüne sukut edeceğini ispat eder.

Beşerin idare ve ahlâk ve içtimaiyatı ile çok alâkadar olan içtimaiyyun ve siyasiyyun ve ahlâkiyyunun kulakları çınlasın! Gelsinler, bu boşluğu ne ile doldurabilirler ve bu derin yaraları ne ile tedavi edebilirler?

İkinci Nokta

Hakikat-i haşriyenin hadsiz bürhanlarından sair erkân-ı imaniyeden gelen şehadetlerin hülâsasından çıkan bir bürhanı, gayet muhtasar bir surette beyan eder. Şöyle ki:

Hazret-i Muhammed aleyhissalâtü vesselâmın risaletine delâlet eden bütün mu’cizeleri ve bütün delail-i nübüvveti ve hakkaniyetinin bütün bürhanları, birden hakikat-i haşriyenin tahakkukuna şehadet ederek ispat ederler. Çünkü bu zatın bütün hayatında bütün davaları, vahdaniyetten sonra haşirde temerküz ediyor. Hem umum peygamberleri tasdik eden ve ettiren bütün mu’cizeleri ve hüccetleri, aynı hakikate şehadet eder. Hem وَ بِرُسُلِهٖ kelimesinden gelen şehadeti bedahet derecesine çıkaran وَ كُتُبِهٖ şehadeti de aynı hakikate şehadet eder. Şöyle ki:

Başta Kur’an-ı Mu’cizü’l-Beyan’ın hakkaniyetini ispat eden bütün mu’cizeleri, hüccetleri ve hakikatleri, birden hakikat-i haşriyenin tahakkukuna ve vukuuna şehadet edip ispat ederler. Çünkü Kur’an’ın hemen üçten birisi haşirdir ve ekser kısa surelerinin başlarında gayet kuvvetli âyât-ı haşriyedir. Sarîhan ve işareten binler âyâtıyla aynı hakikati haber verir, ispat eder, gösterir. Mesela

اِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ

يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ اِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَىْءٌ عَظٖيمٌ

اِذَا زُلْزِلَتِ الْاَرْضُ زِلْزَالَهَا

اِذَا السَّمَٓاءُ انْفَطَرَتْ

اِذَا السَّمَٓاءُ انْشَقَّتْ

عَمَّ يَتَسَٓاءَلُونَ

هَلْ اَتٰيكَ حَدٖيثُ الْغَاشِيَةِ

gibi otuz kırk surelerin başlarında bütün kat’iyetle hakikat-i haşriyeyi kâinatın en ehemmiyetli ve vâcib bir hakikati olduğunu göstermekle beraber, sair âyetler dahi o hakikatin çeşit çeşit delillerini beyan edip ikna eder.

Acaba bir tek âyetin bir tek işareti, gözümüz önünde ulûm-u İslâmiyede müteaddid ilmî, kevnî hakikatleri meyve veren bir kitabın böyle şehadetleriyle ve davaları ile güneş gibi zuhur eden iman-ı haşrî hakikatsiz olması; güneşin inkârı belki kâinatın ademi gibi hiçbir cihet-i imkânı var mı ve yüz derece muhal ve bâtıl olmaz mı?

Acaba bir sultanın bir tek işareti yalan olmamak için bazen bir ordu hareket edip çarpıştığı halde, o pek ciddi ve izzetli sultanın binler sözleri ve vaadleri ve tehditlerini yalan çıkarmak, hiçbir cihette kabil midir ve hakikatsiz olmak mümkün müdür?

Acaba on üç asırda fâsılasız olarak hadsiz ruhlara, akıllara, kalplere, nefislere hak ve hakikat dairesinde hükmeden, terbiye eden, idare eden bu manevî Sultan-ı Zîşan’ın bir tek işareti böyle bir hakikati ispat etmeye kâfi iken binler tasrihat ile bu hakikat-i haşriyeyi gösterip ispat ettikten sonra, o hakikati tanımayan bir echel ahmak için cehennem azabı lâzım gelmez mi ve ayn-ı adalet olmaz mı?

Hem birer zamana ve birer devre hükmeden bütün semavî suhufları ve mukaddes kitapları dahi bütün istikbale ve umum zamanlara hükümran olan Kur’an’ın tafsilatla, izahatla, tekrar ile beyan ve ispat ettiği hakikat-i haşriyeyi, asırlarına ve zamanlarına göre o hakikati kat’î kabul ile beraber, tafsilatsız ve perdeli ve muhtasar bir surette beyan fakat kuvvetli bir tarzda iddia ve ispatları, Kur’an’ın davasını binler imza ile tasdik ederler.

Bu bahsin münasebetiyle Risale-i Münâcat’ın âhirinde, “ا۪يمَانٌ بِالْيَوْمِ الٰاخِرِ” rüknüne, sair rükünlerin hususan “rusül” ve “kütüb”ün şehadetini, münâcat suretinde zikredilen pek kuvvetli ve hülâsalı ve bütün evhamları izale eden bir hüccet-i haşriye aynen buraya giriyor. Şöyle ki Münâcat’ta demiş:

Ey Rabb-i Rahîm’im! Resul-i Ekrem’inin talimiyle ve Kur’an-ı Hakîm’in dersiyle anladım ki: Başta Kur’an ve Resul-i Ekrem’in olarak bütün mukaddes kitaplar ve peygamberler, bu dünyada ve her tarafta numuneleri görülen celalli ve cemalli isimlerinin tecellileri daha parlak bir surette ebedü’l-âbâdda devam edeceğine ve bu fâni âlemde rahîmane cilveleri, numuneleri müşahede edilen ihsanatının daha şaşaalı bir tarzda dâr-ı saadette istimrarına ve bekasına ve bu kısa hayat-ı dünyeviyede onları zevk ile gören ve muhabbet ile refakat eden müştakların, ebedde dahi refakatlerine ve beraber bulunmalarına icma ve ittifak ile şehadet ve delâlet ve işaret ederler.

Hem yüzer mu’cizat-ı bâhirelerine ve âyât-ı kātıalarına istinaden, başta Resul-i Ekrem ve Kur’an-ı Hakîm’in olarak bütün nurani ruhların sahipleri olan peygamberler ve bütün münevver kalplerin kutubları olan veliler ve bütün keskin ve nurlu akılların madenleri olan sıddıkînler, bütün suhuf-u semaviyede ve kütüb-ü mukaddesede senin çok tekrar ile ettiğin binler vaadlerine ve tehditlerine istinaden hem senin kudret ve rahmet ve inayet ve hikmet ve celal ve cemal gibi âhireti iktiza eden kudsî sıfatlarına, şe’nlerine ve senin izzet-i celaline ve saltanat-ı rububiyetine itimaden hem âhiretin izlerini ve tereşşuhatını bildiren hadsiz keşfiyatlarına ve müşahedelerine ve ilmelyakîn ve aynelyakîn derecesinde bulunan itikadlarına ve imanlarına binaen saadet-i ebediyeyi insanlara müjdeliyorlar. Ehl-i dalalet için cehennem ve ehl-i hidayet için cennet bulunduğunu haber verip ilan ediyorlar. Kuvvetli iman edip şehadet ediyorlar.

Ey Kadîr-i Hakîm! Ey Rahman-ı Rahîm! Ey Sadıku’l-Va’di’l-Kerîm! Ey izzet ve azamet ve celal sahibi Kahhar-ı Zülcelal! Bu kadar sadık dostlarını, bu kadar vaadlerini ve bu kadar sıfât ve şuunatını yalancı çıkarmak, tekzip etmek ve saltanat-ı rububiyetinin kat’î mukteziyatını tekzip edip yapmamak ve senin sevdiğin ve onlar dahi seni tasdik ve itaat etmekle kendilerini sana sevdiren hadsiz makbul ibadının âhirete bakan hadsiz dualarını ve davalarını reddetmek, dinlememek ve küfür ve isyan ile ve seni vaadinde tekzip etmekle, senin azamet-i kibriyana dokunan ve izzet-i celaline dokunduran ve uluhiyetinin haysiyetine ilişen ve şefkat-i rububiyetini müteessir eden ehl-i dalaleti ve ehl-i küfrü haşrin inkârında, onları tasdik etmekten yüz binler derece mukaddessin ve hadsiz derece münezzeh ve âlîsin. Böyle nihayetsiz bir zulümden ve nihayetsiz bir çirkinlikten, senin o nihayetsiz adaletini ve nihayetsiz cemalini ve hadsiz rahmetini, hadsiz derece takdis ediyoruz.

Ve bütün kuvvetimizle iman ederiz ki: O yüz binler sadık elçilerin ve o hadsiz doğru dellâl-ı saltanatın olan enbiya, asfiya, evliyalar; hakkalyakîn, aynelyakîn, ilmelyakîn suretinde senin uhrevî rahmet hazinelerine, âlem-i bekadaki ihsanatının definelerine ve dâr-ı saadette tamamıyla zuhur eden güzel isimlerinin hârika güzel cilvelerine şehadetleri hak ve hakikattir ve işaretleri doğru ve mutabıktır ve beşaretleri sadık ve vakidir. Ve onlar, bütün hakikatlerin mercii ve güneşi ve hâmisi olan “Hak” isminin en büyük bir şuâı, bu hakikat-i ekber-i haşriye olduğunu iman ederek senin emrin ile senin ibadına hak dairesinde ders veriyorlar ve ayn-ı hakikat olarak talim ediyorlar.

Yâ Rab! Bunların ders ve talimlerinin hakkı ve hürmeti için bize ve Risale-i Nur talebelerine iman-ı ekmel ve hüsn-ü hâtime ver. Ve bizleri onların şefaatlerine mazhar eyle, âmin!

Hem nasıl ki Kur’an’ın, belki bütün semavî kitapların hakkaniyetini ispat eden umum deliller ve hüccetler ve Habibullah’ın belki bütün enbiyanın nübüvvetlerini ispat eden umum mu’cizeler ve bürhanlar, dolayısıyla en büyük müddeaları olan âhiretin tahakkukuna delâlet ederler. Aynen öyle de Vâcibü’l-vücud’un vücuduna ve vahdetine şehadet eden ekser deliller ve hüccetler, dolayısıyla rububiyetin ve uluhiyetin en büyük medarı ve mazharı olan dâr-ı saadetin ve âlem-i bekanın vücuduna, açılmasına şehadet ederler.

Çünkü gelecek makamatta beyan ve ispat edileceği gibi; Zat-ı Vâcibü’l-vücud’un hem mevcudiyeti hem umum sıfatları hem ekser isimleri hem rububiyet, uluhiyet, rahmet, inayet, hikmet, adalet gibi vasıfları, şe’nleri lüzum derecesinde âhireti iktiza ve vücub derecesinde bâki bir âlemi istilzam ve zaruret derecesinde mükâfat ve mücazat için haşri ve neşri isterler.

Evet, madem ezelî, ebedî bir Allah var; elbette saltanat-ı uluhiyetinin sermedî bir medarı olan âhiret vardır. Ve madem bu kâinatta ve zîhayatta gayet haşmetli ve hikmetli ve şefkatli bir rububiyet-i mutlaka var ve görünüyor. Elbette o rububiyetin haşmetini sukuttan ve hikmetini abesiyetten ve şefkatini gadirden kurtaran ebedî bir dâr-ı saadet bulunacak ve girilecek.

Hem madem göz ile görünen bu hadsiz in’amlar, ihsanlar, lütuflar, keremler, inayetler, rahmetler; perde-i gayb arkasında bir Zat-ı Rahman-ı Rahîm’in bulunduğunu sönmemiş akıllara, ölmemiş kalplere gösterir. Elbette in’amı istihzadan ve ihsanı aldatmaktan ve inayeti adâvetten ve rahmeti azaptan ve lütf u keremi ihanetten halâs eden ve ihsanı ihsan eden ve nimeti nimet eden bir âlem-i bâkide bir hayat-ı bâkiye var ve olacaktır.

Hem madem bahar faslında zeminin dar sahifesinde hatasız yüz bin kitabı birbiri içinde yazan bir kalem-i kudret gözümüz önünde yorulmadan işliyor. Ve o kalem sahibi yüz bin defa ahd ve vaad etmiş ki: “Bu dar yerde ve karışık ve birbiri içinde yazılan bahar kitabından daha kolay olarak geniş bir yerde güzel ve lâyemut bir kitabı yazacağım ve size okutturacağım.” diye bütün fermanlarda o kitaptan bahsediyor. Elbette ve herhalde o kitabın aslı yazılmış ve haşir ve neşir ile hâşiyeleri de yazılacak ve umumun defter-i a’malleri onda kaydedilecek.

Hem madem bu arz, kesret-i mahlukat cihetiyle ve mütemadiyen değişen yüz binler çeşit çeşit enva-ı zevi’l-hayat ve zevi’l-ervahın meskeni, menşei, fabrikası, meşheri, mahşeri olması haysiyetiyle bu kâinatın kalbi, merkezi, hülâsası, neticesi, sebeb-i hilkati olarak gayet büyük öyle bir ehemmiyeti var ki küçüklüğüyle beraber koca semavata karşı denk tutulmuş. Semavî fermanlarda daima رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَ الْاَرْضِ deniliyor.

Ve madem bu mahiyetteki arzın her tarafına hükmeden ve ekser mahlukatına tasarruf eden ve ekser zîhayat mevcudatını teshir edip kendi etrafına toplattıran ve ekser masnuatını kendi hevesatının hendesesiyle ve ihtiyacatının düsturlarıyla öyle güzelce tanzim ve teşhir ve tezyin ve çok antika nevilerini liste gibi birer yerlerde öyle toplayıp süslettirir ki değil yalnız ins ve cin nazarlarını, belki semavat ehlinin ve kâinatın nazar-ı dikkatlerini ve takdirlerini ve kâinat sahibinin nazar-ı istihsanını celbetmekle gayet büyük bir ehemmiyet ve kıymet alan ve bu haysiyetle bu kâinatın hikmet-i hilkati ve büyük neticesi ve kıymetli meyvesi ve arzın halifesi olduğunu, fenleriyle, sanatlarıyla gösteren ve dünya cihetinde Sâni’-i âlem’in mu’cizeli sanatlarını gayet güzelce teşhir ve tanzim ettiği için isyan ve küfrüyle beraber dünyada bırakılan ve azabı tehir edilen ve bu hizmeti için imhal edilip muvaffakıyet gören nev-i benî-Âdem var.

Ve madem bu mahiyetteki nev-i benî-Âdem, mizaç ve hilkat itibarıyla gayet zayıf ve âciz ve gayet acz ve fakrıyla beraber hadsiz ihtiyacatı ve teellümatı olduğu halde, bütün bütün kuvvetinin ve ihtiyarının fevkinde olarak koca küre-i arzı, o nev-i insana lüzumu bulunan her nevi madenlere mahzen ve her nevi taamlara ambar ve nev-i insanın hoşuna gidecek her çeşit mallara bir dükkân suretine getiren gayet kuvvetli ve hikmetli ve şefkatli bir mutasarrıf var ki böyle nev-i insana bakıyor, besliyor, istediğini veriyor.

Ve madem bu hakikatteki bir Rab, hem insanı sever hem kendini insana sevdirir hem bâkidir hem bâki âlemleri var hem adaletle her işi görür ve hikmetle her şeyi yapıyor. Hem bu kısa hayat-ı dünyeviyede ve bu kısacık ömr-ü beşerde ve bu muvakkat ve fâni zeminde o Hâkim-i Ezelî’nin haşmet-i saltanatı ve sermediyet-i hâkimiyeti yerleşemiyor.

Ve nev-i insanda vuku bulan ve kâinatın intizamına ve adalet ve muvazenelerine ve hüsn-ü cemaline münafî ve muhalif çok büyük zulümleri ve isyanları ve velinimetine ve onu şefkatle besleyene karşı ihanetleri, inkârları, küfürleri bu dünyada cezasız kalıp gaddar zalim, rahat ile hayatını ve bîçare mazlum meşakkatler içinde ömürlerini geçirirler. Ve umum kâinatta eserleri görünen şu adalet-i mutlakanın mahiyeti ise dirilmemek suretiyle o gaddar zalimlerin ve meyus mazlumların vefat içindeki müsavatlarına bütün bütün zıttır, kaldırmaz, müsaade etmez!

Ve madem nasıl ki kâinatın sahibi, kâinattan zemini ve zeminden nev-i insanı intihab edip gayet büyük bir makam, bir ehemmiyet vermiş. Öyle de nev-i insandan dahi makasıd-ı rububiyetine tevafuk eden ve kendilerini iman ve teslim ile ona sevdiren hakiki insanlar olan enbiya ve evliya ve asfiyayı intihab edip kendine dost ve muhatap ederek, onları mu’cizeler ve tevfikler ile ikram ve düşmanlarını semavî tokatlar ile tazip ediyor.

Ve bu kıymetli, sevimli dostlarından dahi onların imamı ve mefhari olan Muhammed aleyhissalâtü vesselâmı intihab ederek, ehemmiyetli küre-i arzın yarısını ve ehemmiyetli nev-i insanın beşten birisini uzun asırlarda onun nuruyla tenvir ediyor. Âdeta bu kâinat onun için yaratılmış gibi bütün gayeleri onun ile ve onun dini ile ve Kur’an’ı ile tezahür ediyor.

Ve o pek çok kıymettar ve milyonlar sene yaşayacak kadar hadsiz hizmetlerinin ücretlerini hadsiz bir zamanda almaya müstahak ve lâyık iken, gayet meşakkatler ve mücahedeler içinde altmış üç sene gibi kısacık bir ömür verilmiş. Acaba hiçbir cihetle hiçbir imkânı, hiçbir ihtimali, hiçbir kabiliyeti var mı ki o zat, bütün emsali ve dostlarıyla beraber dirilmesin ve şimdi de ruhen diri ve hay olmasın? İdam-ı ebedî ile mahvolsunlar? Hâşâ, yüz bin defa hâşâ ve kellâ! Evet, bütün kâinat ve hakikat-i âlem, dirilmesini dava eder ve hayatını Sahib-i kâinat’tan talep ediyor.

Ve madem Yedinci Şuâ olan Âyetü’l-Kübra’da her biri bir dağ kuvvetinde otuz üç adet icma-ı azîm ispat etmişler ki: Bu kâinat bir elden çıkmış ve bir tek zatın mülküdür. Ve kemalât-ı İlahiyenin medarı olan vahdetini ve ehadiyetini bedahetle göstermişler. Ve vahdet ve ehadiyet ile bütün kâinat, o Zat-ı Vâhid’in emirber neferleri ve musahhar memurları hükmüne geçiyor. Ve âhiretin gelmesiyle, kemalâtı sukuttan ve adalet-i mutlakası müstehziyane gadr-ı mutlaktan ve hikmet-i âmmesi sefahetkârane abesiyetten ve rahmet-i vâsiası lâhiyane tazibden ve izzet-i kudreti zelilane aczden kurtulurlar, takaddüs ederler.

Elbette ve elbette ve herhalde iman-ı billahın yüzer nüktesinden bu sekiz mademlerdeki hakikatlerin muktezasıyla; kıyamet kopacak, haşir ve neşir olacak, dâr-ı mücazat ve mükâfat açılacak. Tâ ki arzın mezkûr ehemmiyeti ve merkeziyeti ve insanın ehemmiyeti ve kıymeti tahakkuk edebilsin. Ve arz ve insanın Hâlık’ı ve Rabb’i olan Mutasarrıf-ı Hakîm’in mezkûr adaleti, hikmeti, rahmeti, saltanatı takarrur edebilsin. Ve o Bâki Rabb’in mezkûr hakiki dostları ve müştakları idam-ı ebedîden kurtulsun. Ve o dostların en büyüğü ve en kıymettarı, bütün kâinatı memnun ve minnettar eden kudsî hizmetlerinin mükâfatını görsün. Ve Sultan-ı Sermedî’nin kemalâtı naks ve kusurdan ve kudreti aczden ve hikmeti sefahetten ve adaleti zulümden tenezzüh ve takaddüs ve teberri etsin.

Elhasıl, madem Allah var, elbette âhiret vardır…

Hem nasıl ki mezkûr üç erkân-ı imaniye onları ispat eden bütün delilleriyle haşre şehadet ve delâlet ederler. Öyle de وَ بِمَلٰئِكَتِهٖ وَ بِالْقَدَرِ خَيْرِهٖ وَ شَرِّهٖ مِنَ اللّٰهِ تَعَالٰى olan iki rükn-ü imanî dahi haşri istilzam edip kuvvetli bir surette âlem-i bekaya şehadet ve delâlet ederler. Şöyle ki:

Melaikenin vücudunu ve vazife-i ubudiyetlerini ispat eden bütün deliller ve hadsiz müşahedeler, mükâlemeler, dolayısıyla âlem-i ervahın ve âlem-i gaybın ve âlem-i bekanın ve âlem-i âhiretin ve ileride cin ve ins ile şenlendirilecek olan dâr-ı saadetin, cennet ve cehennemin vücudlarına delâlet ederler. Çünkü melekler bu âlemleri izn-i İlahî ile görebilirler ve girerler. Ve Hazret-i Cebrail gibi, insanlar ile görüşen umum melaike-i mukarrebîn mezkûr âlemlerin vücudlarını ve onlar, onlarda gezdiklerini müttefikan haber veriyorlar. Görmediğimiz Amerika kıtasının vücudunu, ondan gelenlerin ihbarıyla bedihî bildiğimiz gibi yüz tevatür kuvvetinde bulunan melaike ihbaratıyla âlem-i bekanın ve dâr-ı âhiretin ve cennet ve cehennemin vücudlarına o kat’iyette iman etmek gerektir ve öyle de iman ederiz.

Hem Yirmi Altıncı Söz olan Risale-i Kader’de “iman-ı bi’l-kader” rüknünü ispat eden bütün deliller, dolayısıyla haşre ve neşr-i suhufa ve mizan-ı ekberdeki muvazene-i a’male delâlet ederler. Çünkü her şeyin mukadderatını gözümüz önünde nizam ve mizan levhalarında kaydetmek ve her zîhayatın sergüzeşt-i hayatiyelerini kuvve-i hâfızalarında ve çekirdeklerinde ve sair elvah-ı misaliyede yazmak ve her zîruhun, hususan insanların defter-i a’mallerini elvah-ı mahfuzada tesbit etmek, geçirmek; elbette öyle muhit bir kader ve hakîmane bir takdir ve müdakkikane bir kayıt ve hafîzane bir kitabet, ancak mahkeme-i kübrada umumî bir muhakeme neticesinde daimî bir mükâfat ve mücazat için olabilir. Yoksa o ihatalı ve inceden ince olan kayıt ve muhafaza, bütün bütün manasız, faydasız kalır; hikmete ve hakikate münafî olur. Hem haşir gelmezse kader kalemiyle yazılan bu kitab-ı kâinatın bütün muhakkak manaları bozulur ki hiçbir cihet-i imkânı olamaz ve o ihtimal, bu kâinatın vücudunu inkâr gibi bir muhal belki bir hezeyan olur.

Elhasıl: İmanın beş rüknü bütün delilleriyle haşir ve neşrin vukuuna ve vücuduna ve dâr-ı âhiretin vücuduna ve açılmasına delâlet edip isterler ve şehadet edip talep ederler.

İşte hakikat-i haşriyenin azametine tam muvafık böyle azametli ve sarsılmaz direkleri ve bürhanları bulunduğu içindir ki Kur’an-ı Mu’cizü’l-Beyan’ın hemen hemen üçten birisi haşir ve âhireti teşkil ediyor ve onu bütün hakaikine temel taşı ve üssü’l-esas yapıyor ve her şeyi onun üstüne bina ediyor.

(Mukaddime nihayet buldu.)

Zeylin İkinci Parçası

Baştaki âyetin mu’cizane işaret ettikleri dokuz tabaka berahin-i haşriyeye dair dokuz makamdan “Birinci Makam”:

فَسُبْحَانَ اللّٰهِ حٖينَ تُمْسُونَ وَحٖينَ تُصْبِحُونَ

وَلَهُ الْحَمْدُ فِى السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَعَشِيًّا وَحٖينَ تُظْهِرُونَ

يُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَىِّ وَيُحْيِى الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَكَذٰلِكَ تُخْرَجُونَ

olan fıkradaki ferman-ı haşre dair buradaki gösterdiği bürhan-ı bâhiri ve hüccet-i kātıası beyan ve izah edilecek inşâallah. ﴿‌حاشيه﴾

Hayatın yirmi sekizinci hâssasında beyan edilmiştir ki: Hayat, imanın altı erkânına bakıp ispat ediyor, onların tahakkukuna işaretler ediyor.

Evet, madem bu kâinatın en mühim neticesi ve mâyesi ve hikmet-i hilkati hayattır. Elbette o hakikat-i âliye; bu fâni, kısacık, noksan, elemli hayat-ı dünyeviyeye münhasır değildir. Belki hayatın yirmi dokuz hâssasıyla mahiyetinin azameti anlaşılan şecere-i hayatın gayesi, neticesi ve o şecerenin azametine lâyık meyvesi; hayat-ı ebediyedir ve hayat-ı uhreviyedir ve taşıyla ve ağacıyla, toprağıyla hayattar olan dâr-ı saadetteki hayattır.

Yoksa bu hadsiz cihazat-ı mühimme ile teçhiz edilen hayat şeceresi, zîşuur hakkında, hususan insan hakkında meyvesiz, faydasız, hakikatsiz olmak lâzım gelecek ve sermayece ve cihazatça serçe kuşundan mesela yirmi derece ziyade ve bu kâinatın ve zîhayatın en mühim, yüksek ve ehemmiyetli mahluku olan insan; serçe kuşundan saadet-i hayat cihetinde, yirmi derece aşağı düşüp en bedbaht en zelil bir bîçare olacak.

Hem en kıymettar bir nimet olan akıl dahi geçmiş zamanın hüzünlerini ve gelecek zamanın korkularını düşünmek ile kalb-i insanı mütemadiyen incitip bir lezzete dokuz elemleri karıştırdığından en musibetli bir bela olur. Bu ise yüz derece bâtıldır. Demek bu hayat-ı dünyeviye, âhirete iman rüknünü kat’î ispat ediyor ve her baharda haşrin üç yüz binden ziyade numunelerini gözümüze gösteriyor.

Acaba senin cisminde ve senin bahçende ve senin vatanında, senin hayatına lâzım ve münasip bütün levazımatı ve cihazatı, hikmet ve inayet ve rahmetle ihzar eden ve vaktinde yetiştiren, hattâ senin midenin beka ve yaşamak arzusuyla ettiği hususi ve cüz’î olan rızık duasını bilen ve işiten ve hadsiz leziz taamlarla o duanın kabulünü gösteren ve mideyi memnun eden bir Mutasarrıf-ı Kadîr, hiç mümkün müdür ki seni bilmesin ve görmesin ve nev-i insanın en büyük gayesi olan hayat-ı ebediyeye lâzım esbabı ihzar etmesin? Ve nev-i insanın en büyük ve en ehemmiyetli en lâyık ve umumî olan beka duasını, hayat-ı uhreviyenin inşasıyla ve cennetin icadıyla kabul etmesin? Ve kâinatın en mühim mahluku, belki zeminin sultanı ve neticesi olan nev-i insanın arş ve ferşi çınlatan umumî ve gayet kuvvetli duasını işitmeyip küçük bir mide kadar ehemmiyet vermesin, memnun etmesin? Kemal-i hikmetini ve nihayet rahmetini inkâr ettirsin? Hâşâ, yüz bin defa hâşâ!

Hem hiç kabil midir ki: Hayatın en cüz’îsinin pek gizli sesini işitsin, derdini dinlesin, derman versin ve nazını çeksin ve kemal-i itina ve ihtimam ile beslesin ve ona dikkatle hizmet ettirsin ve büyük mahlukatını ona hizmetkâr yapsın ve sonra en büyük ve kıymettar ve bâki ve nazdar bir hayatın gök sadâsı gibi yüksek sesini işitmesin? Ve onun çok ehemmiyetli beka duasını ve nazını ve niyazını nazara almasın? Âdeta bir neferin kemal-i itina ile teçhiz ve idaresini yapsın ve mutî ve muhteşem orduya hiç bakmasın? Ve zerreyi görsün, güneşi görmesin? Sivrisineğin sesini işitsin, gök gürültüsünü işitmesin? Hâşâ, yüz bin defa hâşâ!

Hem hiçbir cihetle akıl kabul eder mi ki: Hadsiz rahmetli, muhabbetli ve nihayet derecede şefkatli ve kendi sanatını çok sever ve kendini sevdirip ve kendini sevenleri ziyade sever bir Zat-ı Kadîr-i Hakîm, en ziyade kendini seven ve sevimli ve sevilen ve Sâni’ini fıtraten perestiş eden hayatı ve hayatın zatı ve cevheri olan ruhu, mevt-i ebedî ile idam edip kendinden o sevgili muhibbini ve habibini ebedî bir surette küstürsün, darıltsın, dehşetli rencide ederek sırr-ı rahmetini ve nur-u muhabbetini inkâr etsin ve ettirsin? Hâşâ, yüz bin defa hâşâ ve kellâ!

Bu kâinatı cilvesiyle süslendiren bir cemal-i mutlak ve umum mahlukatı sevindiren bir rahmet-i mutlaka, böyle hadsiz bir çirkinlikten ve kubh-u mutlaktan ve böyle bir zulm-ü mutlaktan, bir merhametsizlikten, elbette nihayetsiz derece münezzehtir ve mukaddestir.

Netice: Madem dünyada hayat var; elbette insanlardan hayatın sırrını anlayanlar ve hayatını sû-i istimal etmeyenler, dâr-ı bekada ve cennet-i bâkiyede hayat-ı bâkiyeye mazhar olacaklardır, âmennâ…

Ve hem nasıl ki yeryüzünde bulunan parlak şeylerin güneşin akisleriyle parlamaları ve denizlerin yüzlerinde kabarcıklar, ziyanın lem’alarıyla parlayıp sönmeleri, arkalarından gelen kabarcıklar, gidenler gibi yine hayalî güneşçiklere âyinelik etmeleri; bilbedahe gösteriyor ki o lem’alar, yüksek bir tek güneşin cilve-i in’ikasıdırlar ve güneşin vücudunu muhtelif diller ile yâd ediyorlar ve ışık parmaklarıyla ona işaret ediyorlar.

Aynen öyle de Zat-ı Hayy-ı Kayyum’un Muhyî isminin cilve-i a’zamı ile berrin yüzünde ve bahrin içindeki zîhayatların kudret-i İlahiye ile parlayıp arkalarından gelenlere yer vermek için “Yâ Hay” deyip perde-i gaybda gizlenmeleri; bir hayat-ı sermediye sahibi olan Zat-ı Hayy-ı Kayyum’un hayatına ve vücub-u vücuduna şehadetler, işaretler ettikleri gibi umum mevcudatın tanziminde eseri görünen ilm-i İlahîye şehadet eden bütün deliller ve kâinata tasarruf eden kudreti ispat eden bütün bürhanlar ve tanzim ve idare-i kâinatta hüküm-ferma olan irade ve meşieti ispat eden bütün hüccetler ve kelâm-ı Rabbanî ve vahy-i İlahînin medarı olan risaletleri ispat eden bütün alâmetler, mu’cizeler ve hâkeza yedi sıfât-ı İlahiyeye şehadet eden bütün delail, bi’l-ittifak Zat-ı Hayy-ı Kayyum’un hayatına delâlet, şehadet, işaret ediyorlar.

Çünkü nasıl bir şeyde görmek varsa hayatı da vardır. İşitmek varsa hayatın alâmetidir. Söylemek varsa hayatın vücuduna işaret eder. İhtiyar, irade varsa hayatı gösterir.

Aynen öyle de bu kâinatta âsârıyla vücudları muhakkak ve bedihî olan kudret-i mutlaka ve irade-i şâmile ve ilm-i muhit gibi sıfatlar, bütün delailleri ile Zat-ı Hayy-ı Kayyum’un hayatına ve vücub-u vücuduna şehadet ederler ve bütün kâinatı bir gölgesiyle ışıklandıran ve bir cilvesiyle bütün dâr-ı âhireti zerratıyla beraber hayatlandıran hayat-ı sermediyesine şehadet ederler.

Hem hayat, “melaikeye iman” rüknüne dahi bakar, remzen ispat eder. Çünkü madem kâinatta en mühim netice hayattır ve en ziyade intişar eden ve kıymettarlığı için nüshaları teksir edilen ve zemin misafirhanesini, gelip geçen kafilelerle şenlendiren zîhayatlardır ve madem küre-i arz, bu kadar zîhayatın envaıyla dolmuş ve mütemadiyen zîhayat envalarını tecdid ve teksir etmek hikmetiyle her vakit dolar boşanır ve en hasis ve çürümüş maddelerinde dahi kesretle zîhayatlar halk edilerek bir mahşer-i huveynat oluyor.

Ve madem hayatın süzülmüş en safi hülâsası olan şuur ve akıl ve latîf ve sabit cevheri olan ruh, küre-i arzda gayet kesretli bir surette halk olunuyorlar. Âdeta küre-i arz, hayat ve akıl ve şuur ve ervah ile ihya olup öyle şenlendirilmiş. Elbette küre-i arzdan daha latîf, daha nurani, daha büyük, daha ehemmiyetli olan ecram-ı semaviye ölü, camid, hayatsız, şuursuz kalması imkân haricindedir.

Demek gökleri, güneşleri, yıldızları şenlendirecek ve hayattar vaziyetini verecek ve netice-i hilkat-i semavatı gösterecek ve hitabat-ı Sübhaniyeye mazhar olacak olan zîşuur, zîhayat ve semavata münasip sekeneler, herhalde sırr-ı hayatla bulunuyorlar ki onlar da melaikelerdir.

Hem hayatın sırr-ı mahiyeti “peygamberlere iman” rüknüne bakıp remzen ispat eder. Evet, madem kâinat, hayat için yaratılmış ve hayat dahi Hayy-ı Kayyum-u Ezelî’nin bir cilve-i a’zamıdır, bir nakş-ı ekmelidir, bir sanat-ı ecmelidir. Madem hayat-ı sermediye, resullerin gönderilmesiyle ve kitapların indirilmesiyle kendini gösterir. Evet, eğer kitaplar ve peygamberler olmaz ise o hayat-ı ezeliye bilinmez. Nasıl ki bir adamın söylemesiyle diri ve hayattar olduğu anlaşılır. Öyle de bu kâinatın perdesi altında olan âlem-i gaybın arkasında söyleyen, konuşan, emir ve nehyedip hitap eden bir zatın kelimatını, hitabatını gösterecek peygamberler ve nâzil olan kitaplardır.

Elbette kâinattaki hayat, kat’î bir surette Hayy-ı Ezelî’nin vücub-u vücuduna kat’î şehadet ettiği gibi o hayat-ı ezeliyenin şuâatı, celevatı, münasebatı olan “irsal-i Rusül ve inzal-i Kütüb” rükünlerine bakar, remzen ispat eder ve bilhassa risalet-i Muhammediye ve vahy-i Kur’anî, hayatın ruhu ve aklı hükmünde olduğundan bu hayatın vücudu gibi hakkaniyetleri kat’îdir denilebilir.

Evet, nasıl ki hayat, bu kâinattan süzülmüş bir hülâsadır ve şuur ve his dahi hayattan süzülmüş, hayatın bir hülâsasıdır ve akıl dahi şuurdan ve histen süzülmüş, şuurun bir hülâsasıdır ve ruh dahi hayatın hâlis ve safi bir cevheri ve sabit ve müstakil zatıdır. Öyle de maddî ve manevî hayat-ı Muhammediye (asm) dahi hayattan ve ruh-u kâinattan süzülmüş hülâsatü’l-hülâsadır ve risalet-i Muhammediye (asm) dahi kâinatın his ve şuur ve aklından süzülmüş en safi hülâsasıdır. Belki maddî ve manevî hayat-ı Muhammediye (asm) âsârının şehadetiyle hayat-ı kâinatın hayatıdır ve risalet-i Muhammediye (asm) şuur-u kâinatın şuurudur ve nurudur. Ve vahy-i Kur’an dahi hayattar hakaikinin şehadetiyle hayat-ı kâinatın ruhudur ve şuur-u kâinatın aklıdır.

Evet, evet, evet! Eğer kâinattan risalet-i Muhammediyenin (asm) nuru çıksa, gitse kâinat vefat edecek. Eğer Kur’an gitse kâinat divane olacak ve küre-i arz kafasını, aklını kaybedecek. Belki şuursuz kalmış olan başını, bir seyyareye çarpacak, bir kıyameti koparacak.

Hem hayat, “iman-ı bi’l-kader” rüknüne bakıyor, remzen ispat eder. Çünkü madem hayat, âlem-i şehadetin ziyasıdır ve istila ediyor ve vücudun neticesi ve gayesidir ve Hâlık-ı kâinat’ın en câmi’ âyinesidir ve faaliyet-i Rabbaniyenin en mükemmel enmuzeci ve fihristesidir. Temsilde hata olmasın, bir nevi programı hükmündedir. Elbette âlem-i gayb, yani mazi müstakbel, yani geçmiş ve gelecek mahlukatın hayat-ı maneviyeleri hükmünde olan intizam ve nizam ve malûmiyet ve meşhudiyet ve taayyün ve evamir-i tekviniyeyi imtisale müheyya bir vaziyette bulunmalarını, sırr-ı hayat iktiza ediyor.

Nasıl ki bir ağacın çekirdek-i aslîsi ve kökü ve müntehasında ve meyvelerindeki çekirdekleri dahi aynen ağaç gibi bir nevi hayata mazhardırlar. Belki ağacın kavanin-i hayatiyesinden daha ince kavanin-i hayatı taşıyorlar. Hem nasıl ki bu hazır bahardan evvel geçmiş güzün bıraktığı tohumlar ve kökler, bu bahar gittikten sonra gelecek baharlarda bırakacağı çekirdekler, kökler; bu bahar gibi cilve-i hayatı taşıyorlar ve kavanin-i hayatiyeye tabidirler.

Aynen öyle de şecere-i kâinatın bütün dal ve budaklarıyla her birinin bir mazisi ve müstakbeli var. Geçmiş ve gelecek tavırlardan ve vaziyetlerinden müteşekkil bir silsilesi bulunur. Her nevi ve her cüzünün ilm-i İlahiyede muhtelif tavırlar ile müteaddid vücudları, bir silsile-i vücud-u ilmî teşkil eder ve vücud-u haricî gibi vücud-u ilmî dahi hayat-ı umumiyenin manevî bir cilvesine mazhardır ki mukadderat-ı hayatiye o manidar ve canlı elvah-ı kaderiyeden alınır.

Evet, âlem-i gaybın bir nev’i olan âlem-i ervah, ayn-ı hayat ve madde-i hayat ve hayatın cevherleri ve zatları olan ervah ile dolu olması, elbette mazi ve müstakbel denilen âlem-i gaybın bir diğer nev’i de ve ikinci kısmı dahi cilve-i hayata mazhariyeti ister ve istilzam eder. Hem bir şeyin vücud-u ilmîsindeki intizam-ı ekmel ve manidar vaziyetleri ve canlı meyveleri, tavırları, bir nevi hayat-ı maneviyeye mazhariyetini gösterir.

Evet, hayat-ı ezeliye güneşinin ziyası olan bu cilve-i hayat, elbette yalnız bu âlem-i şehadete ve bu zaman-ı hazıra ve bu vücud-u haricîye münhasır olamaz. Belki her bir âlem, kabiliyetine göre o ziyanın cilvesine mazhardır ve kâinat bütün âlemleriyle o cilve ile hayattar ve ziyadardır. Yoksa nazar-ı dalaletin gördüğü gibi muvakkat ve zahirî bir hayat altında her bir âlem, büyük ve müthiş birer cenaze ve karanlıklı birer virane âlem olacaktı.

İşte kadere ve kazaya iman rüknünün dahi geniş bir vechi de sırr-ı hayatla anlaşılıyor ve sabit oluyor. Yani nasıl ki âlem-i şehadet ve mevcud hazır eşya intizamlarıyla ve neticeleriyle hayattarlıkları görünüyor. Öyle de âlem-i gaybdan sayılan geçmiş ve gelecek mahlukatın dahi manen hayattar bir vücud-u manevîleri ve ruhlu birer sübut-u ilmîleri vardır ki Levh-i Kaza ve Kader vasıtasıyla o manevî hayatın eseri, mukadderat namıyla görünür, tezahür eder.

Zeylin Üçüncü Parçası

Haşir münasebetiyle bir sual:

Kur’an’da mükerreren اِنْ كَانَتْ اِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً hem وَمَٓا اَمْرُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَمْحِ الْبَصَرِ fermanları gösteriyor ki haşr-i a’zam bir anda zamansız vücuda geliyor. Dar akıl ise bu hadsiz derece hârika ve emsalsiz olan meseleyi iz’an ile kabul etmesine medar olacak meşhud bir misal ister.

Elcevap: Haşirde, ruhların cesetlere gelmesi var. Hem cesetlerin ihyası var. Hem cesetlerin inşası var. Üç meseledir.

Birinci mesele: Ruhların cesetlerine gelmesine misal ise, gayet muntazam bir ordunun efradı istirahat için her tarafa dağılmış iken yüksek sadâlı bir boru sesiyle toplanmalarıdır. Evet, İsrafil’in borusu olan Sûr’u, ordunun borazanından geri olmadığı gibi ebedler tarafında ve zerreler âleminde iken ezel canibinden gelen اَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ hitabını işiten ve قَالُوا بَلٰى ile cevap veren ervahlar, elbette ordunun neferatından binler derece daha musahhar ve muntazam ve mutîdirler. Hem değil yalnız ruhlar, belki bütün zerreler dahi bir ordu-yu Sübhanî ve emirber neferleri olduğunu kat’î bürhanlarla Otuzuncu Söz ispat etmiş.

İkinci mesele: Cesetlerin ihyasına misal ise, çok büyük bir şehirde, şenlik bir gecede, bir tek merkezden, yüz bin elektrik lambaları, âdeta zamansız, bir anda canlanmaları ve ışıklanmaları gibi bütün küre-i arz yüzünde dahi bir tek merkezden yüz milyon lambalara nur vermek mümkündür. Madem Cenab-ı Hakk’ın elektrik gibi bir mahluku ve bir misafirhanesinde bir hizmetkârı ve bir mumdarı, Hâlık’ından aldığı terbiye ve intizam dersiyle bu keyfiyete mazhar oluyor. Elbette elektrik gibi binler nurani hizmetkârlarının temsil ettikleri, hikmet-i İlahiyenin muntazam kanunları dairesinde, haşr-i a’zam tarfetü’l-aynda vücuda gelebilir.

Üçüncü mesele ki ecsadın def’aten inşasının misali ise, bahar mevsiminde birkaç gün zarfında, nev-i beşerin umumundan bin derece ziyade olan umum ağaçların bütün yaprakları, evvelki baharın aynı gibi birden mükemmel bir surette inşaları; ve yine umum ağaçların umum çiçekleri ve meyveleri ve yaprakları, geçmiş baharın mahsulatı gibi berk gibi bir süratle icadları; hem o baharın mebdeleri olan hadsiz tohumcukların, çekirdeklerin, köklerin, birden beraber intibahları ve inkişafları ve ihyaları; hem kemiklerden ibaret olarak ayakta duran emvat gibi bütün ağaçların cenazeleri bir emir ile def’aten “ba’sü ba’de’l-mevt”e mazhariyetleri ve neşirleri; hem küçücük hayvan taifelerinin hadsiz efradlarının gayet derecede sanatlı bir surette ihyaları; hem bilhassa sinekler kabilelerinin haşirleri ve bilhassa daima yüzünü, gözünü, kanadını temizlemekle bize abdesti ve nezafeti ihtar eden ve yüzümüzü okşayan gözüm önündeki kabilenin bir senede neşrolan efradı, benî-Âdem’in Âdem zamanından beri gelen umum efradından fazla olduğu halde, her baharda sair kabileler ile beraber birkaç gün zarfında inşaları ve ihyaları, haşirleri; elbette kıyamette ecsad-ı insaniyenin inşasına bir misal değil, belki binler misaldirler.

Evet, dünya dârü’l-hikmet ve âhiret dârü’l-kudret olduğundan dünyada Hakîm, Mürettib, Müdebbir, Mürebbi gibi çok isimlerin iktizasıyla dünyada icad-ı eşya bir derece tedricî ve zaman ile olması; hikmet-i Rabbaniyenin muktezası olmuş. Âhirette ise hikmetten ziyade kudret ve rahmetin tezahürleri için maddeye ve müddete ve zamana ve beklemeye ihtiyaç bırakmadan birden eşya inşa ediliyor. Burada bir günde ve bir senede yapılan işler, âhirette bir anda, bir lemhada inşasına işareten Kur’an-ı Mu’cizü’l-Beyan وَمَٓا اَمْرُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَمْحِ الْبَصَرِ اَوْ هُوَ اَقْرَبُ ferman eder.

Eğer haşrin gelmesini, gelecek baharın gelmesi gibi kat’î bir surette anlamak istersen haşre dair Onuncu Söz ile Yirmi Dokuzuncu Söz’e dikkat ile bak, gör. Eğer baharın gelmesi gibi inanmaz isen, gel parmağını gözüme sok.

Dördüncü mesele olan mevt-i dünya ve kıyamet kopması ise, bir anda bir seyyare veya bir kuyruklu yıldızın emr-i Rabbanî ile küremize, misafirhanemize çarpması bu hanemizi harap edebilir. On senede yapılan bir sarayın, bir dakikada harap olması gibi…

Zeylin Dördüncü Parçası

قَالَ مَنْ يُحْيِى الْعِظَامَ وَهِىَ رَمٖيمٌ

قُلْ يُحْيٖيهَا الَّذٖٓى اَنْشَاَهَٓا اَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلٖيمٌ

Yani, insan der: “Çürümüş kemikleri kim diriltecek?” Sen, de: “Kim onları bidayeten inşa edip hayat vermiş ise o diriltecek.”

Onuncu Söz’ün Dokuzuncu Hakikati’nin üçüncü temsilinde tasvir edildiği gibi bir zat, göz önünde bir günde yeniden büyük bir orduyu teşkil ettiği halde biri dese: “Şu zat, efradı istirahat için dağılmış olan bir taburu bir boru ile toplar, tabur nizamı altına getirebilir.” Sen ey insan, desen: “İnanmam.” Ne kadar divanece bir inkâr olduğunu bilirsin.

Aynen onun gibi hiçlikten, yeniden ordu-misal bütün hayvanat ve sair zîhayatın tabur-misal cesetlerini kemal-i intizamla ve mizan-ı hikmetle o bedenlerin zerratını ve letaifini “Emr-i kün feyekûn” ile kaydedip yerleştiren ve her karnda, hattâ her baharda rûy-i zeminde yüz binler ordu-misal zevi’l-hayatın envalarını ve taifelerini icad eden bir Zat-ı Kadîr-i Alîm, tabur-misal bir cesedin nizamı altına girmekle birbiriyle tanışan zerrat-ı esasiye ve ecza-i asliyeyi bir sayha ile Sûr-u İsrafil’in borusuyla nasıl toplayabilir? İstib’ad suretinde denilir mi? Denilse, eblehçesine bir divaneliktir.

Hem Kur’an kâh oluyor ki Cenab-ı Hakk’ın âhirette hârika ef’allerini kalbe kabul ettirmek için ihzariye hükmünde ve zihni tasdike müheyya etmek için bir i’dadiye suretinde, dünyadaki acayip ef’alini zikreder. Veyahut istikbalî ve uhrevî olan ef’al-i acibe-i İlahiyeyi öyle bir surette zikreder ki meşhudumuz olan çok nazireleriyle onlara kanaatimiz gelir. Mesela اَوَ لَمْ يَرَ الْاِنْسَانُ اَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ نُطْفَةٍ فَاِذَا هُوَ خَصٖيمٌ مُبٖينٌ tâ surenin âhirine kadar… İşte şu bahiste haşir meselesinde Kur’an-ı Hakîm haşri ispat için yedi sekiz surette, muhtelif bir tarzda ispat ediyor.

Evvela, neş’e-i ûlâyı nazara verir. Der ki: Nutfeden alakaya, alakadan mudgaya, mudgadan tâ hilkat-i insaniyeye kadar olan neş’etinizi görüyorsunuz. Nasıl oluyor ki neş’e-i uhrayı inkâr ediyorsunuz? O, onun misli, belki daha ehvenidir.

Hem Cenab-ı Hak, insana karşı ettiği ihsanat-ı azîmeyi اَلَّذٖى جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْاَخْضَرِ نَارًا kelimesiyle işaret edip der: “Size böyle nimet eden bir zat, sizi başıboş bırakmaz ki kabre girip kalkmamak üzere yatasınız.”

Hem remzen der: Ölmüş ağaçların dirilip yeşillenmesini görüyorsunuz. Odun gibi kemiklerin hayat bulmasını kıyas edemeyip istib’ad ediyorsunuz.

Hem semavat ve arzı halk eden, semavat ve arzın meyvesi olan insanın hayat ve mematından âciz kalır mı? Koca ağacı idare eden, o ağacın meyvesine ehemmiyet vermeyip başkasına mal eder mi? Bütün ağacın neticesini terk etmekle bütün eczasıyla hikmetle yoğrulmuş hilkat şeceresini abes ve beyhude yapar mı zannedersiniz?

Der: Haşirde sizi ihya edecek zat öyle bir zattır ki bütün kâinat ona emirber nefer hükmündedir. “Emr-i kün feyekûn”e karşı kemal-i inkıyad ile serfürû eder. Bir baharı halk etmek, bir çiçek kadar ona ehven gelir. Bütün hayvanatı icad etmek, bir sinek icadı kadar kudretine kolay gelir bir zattır. Öyle bir zata karşı مَنْ يُحْيِى الْعِظَامَ deyip kudretine karşı taciz ile meydan okunmaz.

Sonra فَسُبْحَانَ الَّذٖى بِيَدِهٖ مَلَكُوتُ كُلِّ شَىْءٍ tabiriyle her şeyin dizgini elinde, her şeyin anahtarı yanında, gece ve gündüzü, kış ve yazı bir kitap sahifeleri gibi kolayca çevirir; dünya ve âhireti iki menzil gibi bunu kapar, onu açar bir Kadîr-i Zülcelal’dir. Madem böyledir, bütün delailin neticesi olarak وَ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ yani, kabirden sizi ihya edip haşre getirip huzur-u kibriyasında hesabınızı görecektir.

İşte şu âyetler, haşrin kabulüne zihni müheyya etti, kalbi de hazır etti. Çünkü nazairini dünyevî ef’al ile de gösterdi.

Hem kâh oluyor ki ef’al-i uhreviyesini öyle bir tarzda zikreder ki dünyevî nazairlerini ihsas etsin. Tâ istib’ad ve inkâra meydan kalmasın. Mesela اِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ ve اِذَا السَّمَٓاءُ انْفَطَرَتْ ve اِلٰى اٰخِرِ ve اِذَا السَّمَٓاءُ انْشَقَّتْ ve اِلٰى اٰخِرِ.

İşte şu surelerde, kıyamet ve haşirdeki inkılabat-ı azîmeyi ve tasarrufat-ı rububiyeti öyle bir tarzda zikreder ki insan onların nazirelerini dünyada mesela, güzde, baharda gördüğü için kalbe dehşet verip akla sığmayan o inkılabatı kolayca kabul eder. Şu üç surenin meal-i icmalîsine işaret dahi pek uzun olur. Onun için bir tek kelimeyi numune olarak göstereceğiz. Mesela اِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ kelimesiyle ifade eder ki haşirde herkesin bütün a’mali bir sahife içinde yazılı olarak neşrediliyor. Şu mesele kendi kendine çok acib olduğundan akıl ona yol bulamaz. Fakat surenin işaret ettiği gibi haşr-i baharîde başka noktaların naziresi olduğu gibi şu neşr-i suhuf naziresi pek zahirdir.

Çünkü her meyvedar ağaç ve çiçekli bir otun da amelleri var, fiilleri var, vazifeleri var. Esma-i İlahiyeyi ne şekilde göstererek tesbihat etmiş ise ubudiyetleri var. İşte onun bütün bu amelleri tarih-i hayatlarıyla beraber umum çekirdeklerinde, tohumcuklarında yazılıp başka bir baharda, başka bir zeminde çıkar. Gösterdiği şekil ve suret lisanıyla gayet fasih bir surette analarının ve asıllarının a’malini zikrettiği gibi dal, budak, yaprak, çiçek ve meyveleriyle sahife-i a’malini neşreder. İşte gözümüzün önünde bu hakîmane, hafîzane, müdebbirane, mürebbiyane, latîfane şu işi yapan odur ki der: اِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ

Başka noktaları buna kıyas eyle, kuvvetin varsa istinbat et. Sana yardım için bunu da söyleyeceğiz. İşte: اِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ Şu kelâm, tekvir lafzıyla yani sarmak ve toplamak manasıyla parlak bir temsile işaret ettiği gibi nazirini dahi îma eder.

Birinci: Evet, Cenab-ı Hak tarafından adem ve esîr ve sema perdelerini açıp güneş gibi dünyayı ışıklandıran pırlanta-misal bir lambayı, hazine-i rahmetinden çıkarıp dünyaya gösterdi. Dünya kapandıktan sonra o pırlantayı perdelerine sarıp kaldıracak.

İkinci: Veya ziya metaını neşretmek ve zeminin kafasına ziyayı zulmetle münavebeten sarmakla muvazzaf bir memur olduğunu ve her akşam o memura metaını dahi toplattırıp gizlettiği gibi, kâh olur bir bulut perdesiyle alışverişini az yapar, kâh olur ay onun yüzüne karşı perde olur, muamelesini bir derece çeker. Metaını ve muamelat defterlerini topladığı gibi elbette o memur bir vakit o memuriyetten infisal edecektir. Hattâ hiçbir sebeb-i azl bulunmazsa şimdilik küçük fakat büyümeye yüz tutmuş yüzündeki iki leke büyümekle güneş yerin başına izn-i İlahî ile sardığı ziyayı, emr-i Rabbanî ile geriye alıp güneşin başına sarıp “Haydi yerde işin kalmadı.” der, “Cehenneme git, sana ibadet edip senin gibi bir memur-u musahharı sadakatsizlikle tahkir edenleri yak.” der. اِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ fermanını lekeli siyah yüzüyle yüzünde okur.

Zeylin Beşinci Parçası

Evet, nass-ı hadîs ile nev-i beşerin en mümtaz şahsiyetleri olan yüz yirmi dört bin enbiyanın icma ve tevatür ile kısmen şuhuda ve kısmen hakkalyakîne istinaden, müttefikan âhiretin vücudundan ve insanların oraya sevk edileceğinden ve bu kâinat Hâlık’ının kat’î vaad ettiği âhireti getireceğinden haber verdikleri gibi; ve onların verdikleri haberi keşif ve şuhud ile ilmelyakîn suretinde tasdik eden yüz yirmi dört milyon evliyanın o âhiretin vücuduna şehadetleriyle ve bu kâinatın Sâni’-i Hakîm’inin bütün esması bu dünyada gösterdikleri cilveleriyle bir âlem-i bekayı bilbedahe iktiza ettiklerinden yine âhiretin vücuduna delâletiyle; ve her sene baharda rûy-i zeminde ayakta duran hadd ü hesaba gelmez ölmüş ağaçların cenazelerini “Emr-i kün feyekûn” ile ihya edip ba’sü ba’de’l-mevte mazhar eden ve haşir ve neşrin yüz binler numunesi olarak nebatat taifelerinden ve hayvanat milletlerinden üç yüz bin nevleri haşir ve neşreden hadsiz bir kudret-i ezeliye ve hesapsız ve israfsız bir hikmet-i ebediye ve rızka muhtaç bütün zîruhları kemal-i şefkatle gayet hârika bir tarzda iaşe ettiren ve her baharda az bir zamanda hadd ü hesaba gelmez enva-ı ziynet ve mehasini gösteren bir rahmet-i bâkiye ve bir inayet-i daime, bilbedahe âhiretin vücudunu istilzam ile ve şu kâinatın en mükemmel meyvesi ve Hâlık-ı kâinat’ın en sevdiği masnuu ve kâinatın mevcudatıyla en ziyade alâkadar olan insandaki şedit, sarsılmaz, daimî olan “aşk-ı beka” ve “şevk-i ebediyet” ve “âmâl-i sermediyet” bilbedahe işareti ve delâletiyle, bu âlem-i fâniden sonra bir âlem-i bâki ve bir dâr-ı âhiret ve bir dâr-ı saadet bulunduğunu o derece kat’î bir surette ispat ederler ki: Dünyanın vücudu kadar, bilbedahe âhiretin vücudunu kabul etmeyi istilzam ederler ﴿‌حاشيه﴾.

Madem Kur’an-ı Hakîm’in bize verdiği en mühim bir ders, iman-ı bi’l-âhirettir ve o iman da bu derece kuvvetlidir ve o imanda öyle bir rica ve bir teselli var ki yüz bin ihtiyarlık bir tek şahsa gelse bu imandan gelen teselli mukabil gelebilir. Biz ihtiyarlar “اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ عَلٰى كَمَالِ الْا۪يمَانِ” deyip ihtiyarlığımıza sevinmeliyiz.

(↑Sayfa Başı↑)

Önceki Risale: Dokuzuncu Söz ←Sözler → On Birinci Söz: Sonraki Risale