Risale:29. Söz (Kur'an Hattı)

Kur'an • Kudsi Hadisler • Hadisler • 33 Hadis • Evrâd • Sözler • Mektubat • Lem'alar • Şuâlar • Tarihçe-i Hayat • İşarat-ül İ'caz • Mesnevi-î Nuriye • Asâ-yı Mûsa • Barla Lahikası • Kastamonu Lahikası • Emirdağ Lahikası-1 • Emirdağ Lahikası-2 • Sikke-i Tasdik-i Gaybî • Muhakemat • Âsâr-ı Bedîiyye • Mesnevi-i Nuriye (Badıllı) • İşarat-ül İ'caz (Badıllı) • Rumuzat-ı Semaniye • Kur'an Hattı Risaleler • Tüm Risaleler

Önceki Risale: Yirmi Sekizinci Söz ←Sözler → Otuzuncu Söz: Sonraki Risale

Bu risale hakkında bilgi edinmek için Yirmi Dokuzuncu Söz sayfasına, bu risaleyi Elifler tevafuğunu gösteren Kur'an Hattı el yazısı nüshadan okumak için Yirmi Dokuzuncu Söz (Kur'an Hattı (Tevafuklu)) sayfasına ve Latin harfleri ile okumak için Yirmi Dokuzuncu Söz okuma sayfasına gidin

يگرمى طوقوزنجى سوز‌

بقاءِ روح و ملائكه و حشره دائردر.‌

اَعُوذُ بِاللّٰهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجٖيمِ

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحٖيمِ

تَنَزَّلُ الْمَلٰٓئِكَةُ وَالرُّوحُ فٖيهَا بِاِذْنِ رَبِّهِمْ

قُلِ الرُّوحُ مِنْ اَمْرِ رَبّٖى

مقدّمه‌

ملائكه و روحانياتڭ وجودى، إنسان و حيوانلرڭ وجودى قدر قطعيدر، دينله‌بيلير. أوت، اون بشنجى سوزڭ برنجى باصامغنده بيان ايديلديگى گبى: حقيقت قطعيًا إقتضا ايدر و حكمت يقينًا ايستر كه؛ زمين گبى، سماواتڭ دخى سكنه‌لرى بولونسون و ذى‌شعور سكنه‌لرى اولسون و او سكنه‌لر، او سماواته مناسب بولونسون. شريعتڭ لساننده، پك چوق مختلف الجنس اولان او سكنه‌لره ملائكه و روحانيات تسميه ايديلير.

أوت، حقيقت بويله إقتضا ايدر. زيرا شو زمينمز، سمايه نسبةً كوچكلگى و حقارتيله برابر ذى‌شعور مخلوقلرله طولديرلمسى، آرا صيره بوشالتوب يڭيدن يڭى ذى‌شعورلرله شنلنديرلمسى إشارت ايدر بلكه تصريح ايدر كه: شو محتشم برجلر صاحبى اولان مزيَّن قصرلر مثالى اولان سماوات دخى، نورِ وجودڭ نورى اولان ذى‌حيات و ذى‌حياتڭ ضياسى اولان ذى‌شعور و ذوى الإدراك مخلوقلرله ألبته طولودر. او مخلوقلر دخى، إنس و جنّ گبى، شو سراىِ عالمڭ سيرجيلرى و شو كائنات كتابنڭ مطالعه‌جيلرى و شو سلطنتِ ربوبيتڭ دلّاللريدرلر. كلّى و عمومى عبوديتلرى ايله كائناتڭ بيوك و كلّى موجوداتڭ تسبيحاتلرينى تمثيل ايدييورلر.

أوت شو كائناتڭ كيفياتى، اونلرڭ وجودلرينى گوسترييور. چونكه كائناتى حدّ و حسابه گلمه‌ين دقيق صنعتلى تزيينات و او معنيدار محاسن ايله و حكمتدار نقوش ايله سوسلنديروب تزيين ايتمه‌سى؛ بِالبداهه اوڭا گوره متفكّر و إستحسان ايديجيلرڭ و متحيّر تقدير ايديجيلرڭ أنظارينى ايستر، وجودلرينى طلب ايدر.

أوت ناصلكه حُسن ألبته بر عاشق ايستر، طعام ايسه آج اولانه ويريلير. اويله ايسه، شو نهايتسز حسنِ صنعت ايچنده غداءِ أرواح و قوتِ قلوب؛ ألبته ملائكه و روحانيلره باقار، گوسترر. مادام بو نهايتسز تزيينات، نهايتسز بر وظيفهٔ‌ِ تفكّر و عبوديت ايستر. حالبوكه إنس و جنّ، شو نهايتسز وظيفه‌يه، شو حكمتلى نظارته، شو وسعتلى عبوديته قارشى، ميليوندن آنجق بريسنى ياپابيلير.

ديمك بو نهايتسز و چوق متنوّع اولان شو وظائف و عبادته، نهايتسز ملائكه أنواعلرى، روحانيات أجناسلرى لازمدر كه، شو مسجدِ كبيرِ عالمى صفلريله طولديروب شنلنديرسين.

أوت شو كائناتڭ هر بر جهتنده، هر بر دائره‌سنده، روحانيات و ملائكه‌لردن برر طائفه، برر وظيفهٔ‌ِ عبوديتله موظّف اولارق بولونورلر. بعض رواياتِ أحاديثيه‌نڭ إشاراتيله و شو إنتظامِ عالمڭ حكمتيله دينله‌بيلير كه: بر قسم أجسامِ جامدهٔ‌ِ سيّاره ‌(ييلديزلر سيّاراتندن طوت، تا ياغمور قطراتنه قدر‌) بر قسم ملائكه‌نڭ سفينه و مراكبيدرلر. او ملائكه‌لر، بو سيّاره‌لره إذنِ إلٰهى ايله بينرلر، عالمِ شهادتى سير ايدوب گزرلر و او مركبلرينڭ تسبيحاتنى تمثيل ايدرلر.

هم دينله‌بيلير: بر قسم حياتدار أجسام، ‌(بر حديثِ شريفده "أهلِ جنّت روحلرى، برزخ عالمنده يشيل قوشلرڭ جوفلرينه گيررلر و جنّتده گزرلر" دييه إشارت ايتديگى ‌طُيُورٌ خُضْرٌ تسميه ايديلن جنّت قوشلرندن طوت، تا سينكلره قدر‌) بر جنس أرواحڭ طيّاره‌لريدر. اونلر بونلرڭ ايچنه أمرِ حقله گيررلر، عالمِ جسمانياتى سير ايدوب، او حياتدار جسدلرده‌كى گوز، قولاق گبى طويغولرى ايله، عالمِ جسمانيده‌كى معجزاتِ فطرتى تماشا ايدييورلر. تسبيحاتِ مخصوصه‌لرينى أدا ايدييورلر.

ايشته ناصل حقيقت بويله إقتضا ايدييور، حكمت دخى عينًا اويله إقتضا أيله‌يور. چونكه شو كثافتلى و روحه مناسبتى آز اولان طوپراقدن و شو كدورتلى و نورِ حياته مناسبتى پك جزئى اولان صودن، متماديًا حُمّالى بر فعاليتله، لطافتلى حياتى و نورانيتلى ذوى الإدراكى خلق ايدن فاطرِ حكيم، ألبته روحه چوق لايق و حياته چوق مناسب، شو نور دڭزندن و حتّى شو ظلمت بحرندن، شو هوادن، شو ألكتريق گبى سائر مادّهٔ‌ِ لطيفه‌دن بر قسم ذى‌شعور مخلوقلرى واردر. هم پك چوق كثرتلى اولارق واردر.

برنجى مقصد‌

ملائكه‌نڭ تصديقى ايمانڭ بر ركنيدر. شو مقصدده درت نكتهٔ‌ِ أساسيه واردر.‌

برنجى أساس‌

وجودڭ كمالى، حيات ايله‌در. بلكه وجودڭ حقيقى وجودى، حيات ايله‌در. حيات، وجودڭ نوريدر. شعور، حياتڭ ضياسيدر. حيات، هر شيئڭ باشيدر و أساسيدر. حيات، هر شيئى هر بر ذى‌حيات اولان شيئه مال ايدر. بر شيئى، بتون أشيايه مالك حكمنه گچيرر. حيات ايله بر شيءِ ذى‌حيات دييه‌بيلير كه: "شو بتون أشيا، مالمدر. دنيا، خانه‌مدر. كائنات، مالكم طرفندن ويريلمش بر ملكمدر." ناصلكه ضيا أجسامڭ گورولمسنه سببدر و رنكلرڭ ‌(بر قَوله گوره‌) سببِ وجوديدر. اويله ده: حيات دخى، موجوداتڭ كشّافيدر. كيفياتڭ تحقّقنه سببدر. هم جزئى بر جزئى، كلّ و كلّى حكمنه گتيرر. و كلّى شيلرى بر جزئه صيغيشديرمغه سببدر. و حدسز أشيايى، إشتراك و إتّحاد ايتديروب بر وحدته مدار، بر روحه مظهر ياپمق گبى، كمالاتِ وجودڭ عمومنه سببدر. حتّى حيات، كثرت طبقاتنده بر چشيد تجلّئِ وحدتدر و كثرتده أحديتڭ بر آيينه‌سيدر.

باق حياتسز بر جسم، بيوك بر طاغ دخى اولسه يتيمدر، غريبدر، يالڭزدر. مناسبتى يالڭز اوطورديغى مكان ايله و اوڭا قاريشان شيلر ايله واردر. باشقه كائناتده نه وارسه، او طاغه نسبةً معدومدر. چونكه نه حياتى وار كه، حيات ايله علاقه‌دار اولسون؛ نه شعورى وار كه، تعلّق ايتسين.

شيمدى باق كوچوجك بر جسمه، مثلا بال آريسنه. حيات اوڭا گيرديگى آنده، بتون كائناتله اويله مناسبت تأسيس ايدر كه، بتون كائناتله، خصوصًا زمينڭ چيچكلريله و نباتاتلريله اويله بر تجارت عقد ايدر كه، دييه‌بيلير: "شو أرض، بنم باغچه‌مدر، تجارتخانه‌مدر."

ايشته ذى‌حياتده‌كى مشهور حواسِّ ظاهره و باطنه طويغولرندن باشقه، غيرِ مشعور سائقه و شائقه حسلريله برابر او آرى، دنيانڭ أكثر أنواعيله إختصاص و اُنسيت و مبادله و تصرّفه صاحب اولور.

ايشته أڭ كوچك ذى‌حياتده حيات بويله تأثيرينى گوسترسه، ألبته حيات طبقهٔ‌ِ إنسانيه اولان أڭ يوكسك مرتبه‌يه چيقدقجه، اويله بر إنبساط و إنكشاف و تنوّر ايدر كه؛ حياتڭ ضياسى اولان شعور ايله، عقل ايله بر إنسان كندى خانه‌سنده‌كى اوطه‌لرده گزديگى گبى، او ذى‌حيات كندى عقلى ايله عوالمِ علويه‌ده و روحيه‌ده و جسمانيه‌ده گزر. يعنى، او ذى‌شعور و ذى‌حيات معنًا او عالملره مسافر گيتديگى گبى، او عالملر دخى او ذى‌شعورڭ مرآتِ روحنه مسافر اولوب، إرتسام و تمثّل ايله گلييورلر.

حيات، ذاتِ ذو الجلالڭ أڭ پارلاق بر برهانِ وحدتى و أڭ بيوك بر معدنِ نعمتى و أڭ لطيف بر تجلّئِ مرحمتى و أڭ خفى و بيلينمز بر نقشِ نزيهِ صنعتيدر. أوت، خفى و دقيقدر. چونكه أنواعِ حياتڭ أڭ أدناسى اولان حياتِ نبات و او حياتِ نباتڭ أڭ برنجى درجه‌سى اولان چكردكده‌كى عقدهٔ‌ِ حياتيه‌نڭ تنبهّى، يعنى اويانوب آچيلارق نشو و نما بولماسى، او درجه ظاهر و كثرتده و مبذوليتده، الفت ايچنده، زمانِ آدمدن بَرى حكمتِ بشريه‌نڭ نظرنده گيزلى قالمشدر. حقيقتى، حقيقى اولارق بشرڭ عقلى ايله كشف ايديلمه‌مش.

هم حيات، او قدر نزيه و تميزدر كه؛ ايكى وجهى، يعنى ملك و ملكوتيت وجهلرى تميزدر، پاكدر، شفّافدر. دستِ قدرت، أسبابڭ پرده‌سنى وضع ايتميه‌رك، طوغريدن طوغرى‌يه مباشرت ايدييور. فقط، سائر شيلرده‌كى امورِ خسيسه‌يه و قدرتڭ عزّتنه اويغون گلمه‌ين ناپاك كيفياتِ ظاهريه‌يه منشأ اولمق ايچون أسبابِ ظاهريه‌يى پرده ايتمشدر.

الحاصل: دينله‌بيلير كه؛ حيات اولمازسه وجود وجود دگلدر، عدمدن فرقى اولماز. حيات، روحڭ ضياسيدر. شعور، حياتڭ نوريدر.

مادام كه حيات و شعور، بو قدر أهمّيتليدرلر. و مادام شو عالمده بِالمشاهده بر إنتظامِ كاملِ أكمل واردر. و شو كائناتده بر إتقانِ محكم، بر إنسجامِ أحكم گورونويور. مادام شو بيچاره پريشان كره‌مز، سرگردان زمينمز، بو قدر حدّ و حسابه گلمز ذوى الحيات ايله، ذوى الأرواح ايله و ذوى الإدراك ايله طولمشدر. ألبته صادق بر حدس ايله و قطعى بر يقين ايله حكم اولنور كه؛ شو قصورِ سماويه و شو بروجِ ساميه‌نڭ دخى كنديلرينه مناسب ذى‌حيات، ذى‌شعور سكنه‌لرى واردر. باليق صوده ياشاديغى گبى، گونشڭ آتشنده دخى او نورانى سكنه‌لر بولونور. نار نورى ياقماز، بلكه آتش ايشيغه مدد ويرر.

مادام قدرتِ أزليه بِالمشاهده أڭ عادى مادّه‌لردن، أڭ كثيف عنصرلردن حدسز ذى‌حيات و ذى‌روحى خلق ايدر و غايت أهمّيتله مادّهٔ‌ِ كثيفه‌يى، حيات واسطه‌سيله مادّهٔ‌ِ لطيفه‌يه چويرر و نورِ حياتى هر شيده كثرتله سرپيور و شعور ضياسيله أكثر شيلرى يالديزلايور. ألبته او قديرِ حكيم بو قصورسز قدرتيله، بو نقصانسز حكمتيله؛ نور گبى، أثير گبى روحه ياقين و مناسب اولان سائر سيّالاتِ لطيفه مادّه‌لرى إهمال ايدوب حياتسز بيراقماز، جامد بيراقماز، شعورسز بيراقماز. بلكه مادّهٔ‌ِ نوردن، حتّى ظلمتدن، حتّى أثير مادّه‌سندن، حتّى معنالردن، حتّى هوادن، حتّى كلمه‌لردن ذى‌حيات، ذى‌شعورى كثرتله خلق ايدر كه؛ حيواناتڭ پك چوق مختلف أجناسلرى گبى پك چوق مختلف روحانى مخلوقلرى، او سيّالاتِ لطيفه مادّه‌لرندن خلق ايدر. اونلرڭ بر قسمى ملائكه، بر قسمى ده روحانى و جنّ أجناسلريدر.

ملائكه‌لرڭ و روحانيلرڭ كثرتله وجودلرينى قبول ايتمك نه درجه حقيقت و بديهى و معقول اولديغنى و قرآنڭ بيان ايتديگى گبى اونلرى قبول ايتمه‌ين، نه درجه خلافِ حقيقت و خلافِ حكمت بر خرافه، بر ضلالت، بر هذيان، بر ديوانه‌لك اولديغنى شو تمثيله باق، گور:

ايكى آدم؛ برى بدوى، وحشى؛ برى مدنى، عقلى باشنده اولارق آرقداش اولوب إستانبول گبى حشمتلى بر شهره گيدييورلر. او مدنى محتشم شهرڭ اوزاق بر كوشه‌سنده پيس، پريشان، كوچك بر خانه‌يه، بر فابريقه‌يه راست گلييورلر. گورويورلر كه، او خانه؛ عمله، سفيل، مسكين آدملرله طولودر. عجيب بر فابريقه ايچنده چاليشييورلر. او خانه‌نڭ أطرافى ده ذى‌روح و ذى‌حياتلرله طولودر. فقط اونلرڭ مدارِ تعيّشى و خصوصى شرائطِ حياتيه‌لرى واردر كه، اونلرڭ بر قسمى آكل النباتدر، يالڭز نباتات ايله ياشايورلر. ديگر بر قسمى آكل السمكدر، باليقدن باشقه بر شى ييمه‌يورلر. او ايكى آدم، بو حالى گورويورلر. صوڭره باقييورلر كه، اوزاقده بيڭلر مزيَّن سرايلر، عالى قصرلر گورونويور. او سرايلرڭ اورته‌لرنده گنيش تزگاهلر و وسعتلى ميدانلر واردر. او ايكى آدم، اوزاقلق سببيله وياخود گوز ضعيفلگيله ويا او سرايڭ سكنه‌لرينڭ گيزلنمسى سببيله؛ او سرايڭ سكنه‌لرى، او ايكى آدمه گورونمه‌يورلر. هم شو پريشان خانه‌ده‌كى شرائطِ حياتيه، او سرايلرده بولونمييور. او وحشى بدوى، هيچ شهر گورمه‌مش آدم، بو أسبابه بناءً گورونمدكلرندن و بوراده‌كى شرائطِ حيات اوراده بولونمديغندن دير: "او سرايلر سكنه‌لردن خاليدر، بوشدر، ذى‌روح ايچنده يوقدر." دير، وحشتڭ أڭ أحمقجه بر هذياننى ياپار. ايكنجى آدم دير كه: "أى بدبخت! شو حقير، كوچك خانه‌يى گورييورسڭ كه، ذى‌روح ايله، عمله‌لرله طولديرلمش و برى وار كه، بونلرى هر وقت تازه‌لنديرييور، إستخدام ايدييور. باق، بو خانه أطرافنده بوش بر ير يوقدر. ذى‌حيات و ذى‌روح ايله طولديرلمشدر. عجبا هيچ ممكن ميدر كه: شو اوزاقده بزه گورونن شو منتظم شهرڭ، شو حكمتلى تزييناتڭ، شو صنعتلى سرايلرڭ اونلره مناسب عالى سكنه‌لرى بولونماسين؟ ألبته او سرايلر، عمومًا طولودر و اونلرده ياشايانلره گوره باشقه شرائطِ حياتيه‌لرى وار. أوت، اوت يرينه بلكه بورك يرلر؛ باليق يرينه باقلاوا ييه‌بيليرلر. اوزاقلق سببيله وياخود گوزيڭڭ قابليتسزلگى ويا اونلرڭ گيزلنمكلگى ايله سڭا گورونمه‌مه‌لرى، اونلرڭ اولمه‌ملرينه هيچ بر وقت دليل اولاماز.

عدمِ رؤيت، عدمِ وجوده دلالت ايتمز. گورونمه‌مك، اولمامغه حجّت اولاماز."

ايشته شو تمثيل گبى، أجرامِ علويه و أجسامِ سيّاره ايچنده كُرهٔ‌ِ أرضڭ حقارت و كثافتى ايله برابر بو قدر حدسز ذى‌روحلرڭ، ذى‌شعورلرڭ وطنى اولماسى و أڭ خسيس و أڭ متعفّن جزءلرى دخى، برر منبعِ حيات كسيلمسى، برر محشرِ حوينات اولماسى، بِالضروره و بِالبداهه و بِالطريق الأولٰى و بِالحدسِ الصادق و بِاليقين القطعى دلالت ايدر، شهادت أيلر، إعلان ايدر كه:

شو نهايتسز فضاىِ عالم و شو محتشم سماوات، برجلريله، ييلديزلريله ذى‌شعور، ذى‌حيات، ذى‌روحلرله طولودر. ناردن، نوردن، آتشدن، ايشيقدن، ظلمتدن، هوادن، صوتدن، رايحه‌دن، كلماتدن، أثيردن و حتّى ألكتريقدن و سائر سيّالاتِ لطيفه‌دن خلق اولونان او ذى‌حيات و او ذى‌روحلره و او ذى‌شعورلره، شريعتِ غرّاىِ محمّديه ‌(عليه الصلاة والسلام‌)، قرآنِ معجز البيان، "ملائكه و جانّ و روحانياتدر" دير، تسميه ايدر.

ملائكه‌نڭ ايسه، أجسامڭ مختلف جنسلرى گبى، جنسلرى مختلفدر. أوت، ألبته بر قطره ياغموره مؤكّل اولان مَلك، شمسه مؤكّل مَلگڭ جنسندن دگلدر. جنّ و روحانيات دخى، اونلرڭ ده پك چوق أجناسِ مختلفه‌لرى واردر.

شو نكتهٔ‌ِ أساسيه‌نڭ خاتمه‌سى:

بِالتجربه، مادّه أصل دگل كه، وجود اوڭا مسخّر قالسين و تابع اولسون. بلكه مادّه، بر معنا ايله قائمدر. ايشته او معنا، حياتدر، روحدر.

هم بِالمشاهده مادّه، مخدوم دگل كه هر شى اوڭا إرجاع ايديلسين. بلكه خادمدر، بر حقيقتڭ تكمّلنه خدمت ايدر. او حقيقت، حياتدر. او حقيقتڭ أساسى ده روحدر.

بِالبداهه مادّه حاكم دگل كه، اوڭا مراجعت ايديلسين، كمالات اوندن ايسته‌نيلسين. بلكه محكومدر، بر أساسڭ حكمنه باقار، اونڭ گوسترديگى يوللر ايله حركت ايدر. ايشته او أساس؛ حياتدر، روحدر، شعوردر.

هم بِالضروره مادّه لبّ دگل، أساس دگل، مستقر دگل كه، ايشلر و كمالات اوڭا طاقيلسين، اوڭا بنا ايديلسين؛ بلكه ياريلمغه، أريمگه، ييرتيلمغه مهيّا بر قشردر، بر قابوقدر و كوپوكدر و بر صورتدر.

گورولميور مى كه: گوزله گورولمه‌ين خرده‌بينى بر حيوانڭ نه قدر كسكين طويغولرى وار كه، آرقداشنڭ سسنى ايشيتير، رزقنى گورور، غايت حسّاس و كسكين حسلرى واردر. شو حال گوسترييور كه؛ مادّه‌نڭ كوچولوب اينجه‌لشمسى نسبتنده آثارِ حيات تزايد ايدييور، نورِ روح تشدّد ايدييور. گويا مادّه اينجه‌لشدكجه، بزم مادّياتمزدن اوزاقلاشدقجه روح عالمنه، حيات عالمنه، شعور عالمنه ياقلاشييور گبى حرارتِ روح، نورِ حيات داها شدّتلى تجلّى ايدييور.

ايشته هيچ ممكن ميدر كه: بو مادّه پرده‌سنده بو قدر حيات و شعور و روحڭ ترشّحاتى بولونسون؛ او پرده آلتنده اولان عالمِ باطن، ذى‌روح و ذى‌شعورلرله طولو اولماسين. هيچ ممكن ميدر كه: شو مادّيات و عالمِ شهادتده‌كى معنانڭ و روحڭ و حياتڭ و حقيقتڭ شو حدسز ترشّحاتى و لمعات و ثمراتنڭ منابعى، يالڭز مادّه‌يه و مادّه‌نڭ حركتنه إرجاع ايديلوب ايضاح ايديلسين. حاشا و قطعا و أصلا! بو حدسز ترشّحات و لمعات گوسترييور كه: شو عالمِ مادّيات و شهادت ايسه، عالمِ ملكوت و أرواح اوستنده سرپيلمش تنتنه‌لى بر پرده‌در.

ايكنجى أساس‌

ملائكه‌نڭ وجودينه و روحانيلرڭ ثبوتنه و حقيقتلرينڭ وجودينه بر إجماعِ معنوى ايله ‌(تعبيرده إختلافلريله برابر‌) بتون أهلِ عقل و أهلِ نقل، بيله‌رك بيلميه‌رك إتّفاق ايتمشلر دينله‌بيلير.

حتّى مادّياتده چوق ايلرى گيدن حكمانڭ مشائيون قسمى، ملائكه‌نڭ معناسنى إنكار ايتميه‌رك "هر بر نوعڭ بر ماهيتِ مجرّدهٔ‌ِ روحانيه‌لرى واردر" ديرلر. ملائكه‌يى اويله تعبير ايدييورلر.

أسكى حكمانڭ اشراقيّون قسمى دخى ملائكه‌نڭ معناسنده قبوله مضطر قالارق، يالڭز ياڭليش اولارق "عقولِ عشره و أرباب الأنواع" دييه إسم ويرمشلر.

بتون أهلِ أديان "مَلك الجبال، مَلك البحار، مَلك الأمطار" گبى هر نوعه گوره برر مَلكِ مؤكّل، وحيڭ إلهامى و إرشادى ايله بولونديغنى قبول ايده‌رك او ناملرله تسميه ايدييورلر.

حتّى عقللرى گوزلرينه اينمش و إنسانيتدن جمادات درجه‌سنه معنًا سقوط ايتمش اولان مادّيون و طبيعيّون دخى، ملائكه‌نڭ معناسنى إنكار ايده‌ميه‌رك ‌﴿‌حاشيه‌﴾ "قواىِ ساريه" ناميله بر جهتده قبوله مجبور اولمشلر.

أى ملائكه و روحانياتڭ قبولنده تردّد گوسترن بيچاره آدم! نه‌يه إستناد ايدييورسڭ؟ هانگى حقيقته گووه‌نيورسڭ كه؛ بتون أهلِ عقل، بيله‌رك بيلميه‌رك ملائكه‌نڭ معناسنڭ ثبوتنه و تحقّقنه و روحانيلرڭ تحقّقلرى حقّنده إتّفاقلرينه قارشى گلييورسڭ، قبول ايتمييورسڭ؟ مادام كه برنجى أساسده إثبات ايديلديگى گبى؛ حيات موجوداتڭ كشّافيدر، بلكه نتيجه‌سيدر، زبده‌سيدر. بتون أهلِ عقل، معناىِ ملائكه‌نڭ قبولنده معنًا متّفقدرلر و شو زمينمز، بو قدر ذى‌حيات و ذى‌روحلرله شنلنديرلمشدر. شو حالده هيچ ممكن اولور مى كه: شو فضاىِ وسيعه سكنه‌لردن، شو سماواتِ لطيفه متوطّنيندن خالى قالسين؟

هيچ خاطريڭه گلمسين كه: شو خلقتده جارى اولان ناموسلر، قانونلر كائناتڭ حياتدار اولماسنه كافى گلير. چونكه او جريان ايدن ناموسلر، شو حكم ايدن قانونلر؛ إعتبارى أمرلردر، وهمى دستورلردر، عدمى صاييلير. اونلرى تمثيل ايده‌جك، اونلرى گوستره‌جك، اونلرڭ ديزگينلرينى أللرنده طوتاجق ملائكه دينلن عباد اللّٰه‌ اولمازسه؛ او ناموسلره، او قانونلره بر وجود تعيّن ايده‌مز، بر هويت تشخّص ايده‌مز، بر حقيقتِ خارجيه اولاماز. حالبوكه حيات، بر حقيقتِ خارجيه‌در. وهمى بر أمر، حقيقتِ خارجيه‌يى يوكلنه‌مز.

الحاصل: مادام أهلِ حكمتله أهلِ دين و أصحابِ عقل و نقل معنًا إتّفاق ايتمشلر كه: موجودات، شو عالمِ شهادته منحصر دگلدر. هم مادام ظاهر اولان عالمِ شهادت، جامد و تشكّلِ أرواحه ناموافق اولديغى حالده بو قدر ذى‌روحلرله تزيين ايديلمش. ألبته، وجود اوڭا منحصر دگلدر. بلكه داها چوق طبقاتِ وجود واردر كه، عالمِ شهادت اونلره نسبةً منقّش بر پرده‌در. هم مادام دڭزڭ باليغه نسبتى گبى، أرواحه موافق اولان عالمِ غيب و عالمِ معنا، أرواحلر ايله طولو اولمق إقتضا ايدر. هم مادام بتون أمرلر، معناىِ ملائكه‌نڭ وجودينه شهادت ايدرلر.

ألبته بِلا شك ولا شبهه، ملائكه وجودلرينڭ و روحانى حقيقتلرينڭ أڭ گوزل صورتى و عقولِ سليمه قبول ايده‌جك و إستحسان ايده‌جك أڭ معقول كيفيتى اودر كه؛ قرآن، شرح و بيان ايتمشدر. او قرآنِ معجز البيان دير كه: "ملائكه، عبادِ مكرّمدر. أمره مخالفت ايتمزلر. نه أمر اولونسه اونى ياپارلر. ملائكه، أجسامِ لطيفهٔ‌ِ نورانيه‌درلر. مختلف نوعلره منقسمدرلر."

أوت ناصلكه بشر بر اُمّتدر، "كلام" صفتندن گلن شريعتِ إلٰهيه‌نڭ حَمَله‌لرى، ممثّللرى، متمثّللريدر. اويله ده: ملائكه دخى معظّم بر اُمّتدر كه، اونلرڭ عمله قسمى "إراده" صفتندن گلن شريعتِ تكوينيه‌نڭ حَمَله‌سى، ممثّلى و متمثّللريدرلر. مؤثّرِ حقيقى اولان قدرتِ فاطره‌نڭ و إرادهٔ‌ِ أزليه‌نڭ أمرلرينه تابع بر نوع عباد اللّٰه‌درلر كه؛ أجرامِ علويه‌نڭ هر برى اونلرڭ برر مسجدى، برر معبدى حكمنده‌درلر.

اوچنجى أساس‌

مسئلهٔ‌ِ ملائكه و روحانيات، او مسائلدندر كه: تك بر جزئڭ وجودى ايله، بر كلّڭ تحقّقى بيلينير. بر تك شخصڭ رؤيتى ايله عموم نوعڭ وجودى معلوم اولور. چونكه كيم إنكار ايدرسه، كلّيًا إنكار ايدر. بر تكنى قبول ايدن، او نوعڭ عمومنى قبول ايتمگه مجبوردر. مادام اويله‌در، ايشته باق: گورمييور ميسڭ و ايشيتمييور ميسڭ كه؛ بتون أهلِ أديان، بتون عصرلرده، زمانِ آدمدن شيمدى‌يه قدر ملائكه‌نڭ وجودينه و روحانيلرڭ تحقّقنه إتّفاق ايتمشلر و إنسانڭ طائفه‌لرى، بربرندن بحثى و محاوره‌سى و روايتى گبى ملائكه‌لرله محاوره ايديلمسنه و اونلرڭ مشاهده‌سنه و اونلردن روايت ايتمسنه إجماع ايتمشلردر.

عجبا هيچ بر فرد ملائكه‌لردن بِالبداهه گورونمزسه، هم بِالمشاهده بر شخصڭ ويا متعدّد أشخاصڭ وجودى قطعى بيلينمزسه، هم اونلرڭ بِالبداهه، بِالمشاهده وجودلرى حسّ ايديلمزسه، هيچ ممكن ميدر كه: بويله بر إجماع و إتّفاق دوام ايتسين و بويله مثبت و وجودى بر أمرده و شهوده إستناد ايدن بر حالده مستمرًا و تواترًا او إتّفاق دوام ايتسين.

هم هيچ ممكن ميدر كه: شو إعتقادِ عمومينڭ منشئى، مبادئِ ضروريه و بديهى أمرلر اولماسين. هم هيچ ممكن ميدر كه: حقيقتسز بر وهم؛ بتون إنقلاباتِ بشريه‌ده، بتون عقائدِ إنسانيه‌ده إستمرار ايتسين، بقا بولسون. هم هيچ ممكن ميدر كه: شو أهلِ أديانڭ، بو إجماعِ عظيمڭ سندى؛ بر حدسِ قطعى اولماسين، بر يقينِ شهودى اولماسين. هم هيچ ممكن ميدر كه: او حدسِ قطعى، او يقينِ شهودى، حدسز أماره‌لردن و او أماره‌لر، حدسز مشاهدات واقعه‌لرندن و او مشاهدات واقعه‌لرى، شكسز و شبهه‌سز مبادئِ ضروريه‌يه إستناد ايتمه‌سين. اويله ايسه، شو أهلِ أديانده‌كى بو إعتقاداتِ عموميه‌نڭ سببى و سندى، تواترِ معنوى قوّتنى إفاده ايدن پك چوق كرّات ايله ملائكه مشاهده‌لرندن و روحانيلرڭ رؤيتلرندن حاصل اولان مبادئِ ضروريه‌در، أساساتِ قطعيه‌در.

هم هيچ ممكن ميدر، هيچ معقول ميدر، هيچ قابل ميدر كه: حياتِ إجتماعيهٔ‌ِ بشريه سماسنڭ گونشلرى، ييلديزلرى، آيلرى حكمنده اولان أنبياء و أولياء، تواتر صورتيله و إجماعِ معنوى قوّتيله إخبار ايتدكلرى و شهادت ايتدكلرى ملائكه و روحانياتڭ وجودلرى و مشاهده‌لرى، بر شبهه قبول ايتسين، بر شكّه مدار اولسون. باخصوص اونلر شو مسئله‌ده أهلِ إختصاصدرلر. معلومدر كه؛ ايكى أهلِ إختصاص، بيڭلر باشقه‌سنه مرجّحدرلر. هم شو مسئله‌ده أهلِ إثباتدرلر. معلومدر كه؛ ايكى أهلِ إثبات، بيڭلر أهلِ نفى و إنكاره مرجّحدرلر. و بِالخاصّه كائنات سماسنده دائم پارلايان و هيچ بر وقت غروب ايتمه‌ين، عالمِ حقيقتڭ شمس الشّموسى اولان قرآنِ معجز البيانڭ إخباراتى و رسالت گونشى اولان ذاتِ أحمديه‌نڭ ‌(ع‌ص‌م‌) شهاداتى و مشاهداتى، هيچ قابل ميدر كه، بر شبهه قبول ايتسين.

مادام تك بر روحانياتڭ وجودى، بر زمانده تحقّق ايتسه، شو نوعڭ عمومًا تحقّقنى گوسترييور. و مادام شو نوعڭ وجودى تحقّق ايدييور. ألبته اونلرڭ صورتِ تحقّقنڭ أڭ أحسنى، أڭ معقولى، أڭ مقبولى؛ شريعتڭ شرح ايتديگى گبيدر، قرآنڭ گوسترديگى گبيدر، صاحبِ معراجڭ گورديگى گبيدر.

دردنجى أساس‌

شو كائناتڭ موجوداتنه نظرِ دقّتله باقيلسه گورونور كه: جزئيات گبى كلّياتڭ دخى برر شخصِ معنويسى واردر كه، برر وظيفهٔ‌ِ كلّيه‌سى گورونويور. اونده بر خدمتِ كلّيه گورونويور.

مثلا: بر چيچك، كندنجه بر نقشِ صنعتى گوستروب، لسانِ حاليله أسماءِ فاطرى ذكر ايتديگى گبى؛ كُرهٔ‌ِ أرض باغچه‌سى دخى، بر چيچك حكمنده‌در. غايت منتظم كلّى وظيفهٔ‌ِ تسبيحيه‌سى واردر. ناصلكه بر ميوه، بر إنتظام ايچنده بر إعلاناتى، تسبيحاتى إفاده ايدييور. اويله ده: قوجه بر آغاجڭ هيئتِ عموميه‌سيله غايت منتظم بر وظيفهٔ‌ِ فطريه‌سى و عبوديتى واردر. ناصل بر آغاج ياپراق، ميوه و چيچكلرينڭ كلماتى ايله بر تسبيحاتى وار. اويله ده: قوجه سماوات دڭزى دخى، كلماتى حكمنده اولان گونشلر، ييلديزلر و آيلرى ايله فاطرِ ذو الجلالنه تسبيحات ياپار و صانعِ ذو الجلالنه حمد ايدر و هكذا...

موجوداتِ خارجيه‌نڭ هر برى، صورةً جامد، شعورسز ايكن، غايت حياتكارانه و شعوردارانه وظيفه‌لرى و تسبيحاتلرى واردر. ألبته ناصل ملائكه‌لر بونلرڭ عالمِ ملكوتده ممثّليدرلر، تسبيحاتلرينى إفاده ايدرلر؛ بونلر دخى عالمِ ملك و عالمِ شهادتده او ملائكه‌لرڭ تمثاللرى، خانه‌لرى، مسجدلرى حكمنده‌درلر.

يگرمى دردنجى سوزڭ دردنجى دالنده بيان ايديلديگى گبى؛ شو سراىِ عالمڭ صانعِ ذو الجلالى، او سراى ايچنده إستخدام ايتديگى درت قسم عمله‌نڭ برنجيسى: ملائكه و روحانيلردر. مادام نباتات و جمادات بيلميه‌رك و بر بيلنڭ أمرنده غايت مهمّ اجرتسز خدماتده‌درلر. و حيوانات، بر اجرتِ جزئيه مقابلنده بيلميه‌رك غايت كلّى مقصدلره خدمت ايدييورلر. و إنسان، مؤجّل و معجّل ايكى اجرت مقابلنده او صانعِ ذو الجلالڭ مقاصدينى بيله‌رك توفيقِ حركت ايتمك و هر شيده نفسلرينه ده بر حصّه چيقارمق و سائر خدمه‌لره نظارت ايتمك ايله إستخدام ايديلمه‌لرى، بِالمشاهده گورونويور. ألبته دردنجى قسم، بلكه أڭ برنجى قسم اولان خدمتكارلر، عمله‌لر بولونه‌جقدر.

هم إنسانه بڭزر كه، او صانعِ ذو الجلالڭ مقاصدِ كلّيه‌سنى بيلير بر عبوديت ايله توفيقِ حركت ايدرلر. هم إنسانڭ خلافنه اولارق حظِّ نفسدن و جزئى اجرتلردن تجرّد ايده‌رك يالڭز صانعِ ذو الجلالڭ نظرى ايله، أمرى ايله، توجّهى ايله، حسابى ايله، نامى ايله و قربيتيله إختصاص ايله و إنتساب ايله حاصل ايتدكلرى لذّت و كمال و ذوق و سعادتى كافى گوروب، خالصًا مخلصًا چاليشييورلر.

جنسلرينه گوره كائناتده‌كى موجوداتڭ أنواعنه گوره وظيفهٔ‌ِ عبادتلرى تنوّع ايدييور. بر حكومتڭ مختلف دائره‌لرده، مختلف وظيفه‌دارلرى گبى، سلطنتِ ربوبيت دائره‌لرنده وظائفِ عبوديتى و تسبيحاتى اويله تنوّع ايدييور. مثلا: حضرتِ ميكائيل، ير يوزى تارلاسنده أكيلن مصنوعاتِ إلٰهيه‌يه جنابِ حقّڭ حوليله، قوّتيله، حسابيله، أمريله بر ناظرِ عمومى حكمنده‌در. ‌(تعبير جائز ايسه‌) عموم چيفتجى‌مثال ملائكه‌لرڭ رئيسيدر. هم فاطرِ ذو الجلالڭ إذنيله، أمريله، قوّتيله، حكمتيله عموم حيواناتڭ معنوى چوبانلرينڭ رئيسى، بيوك بر مَلكِ مؤكّلى واردر.

ايشته مادام شو موجوداتِ خارجيه‌نڭ، هر بريسنڭ اوستنده، برر مَلكِ مؤكّل وار اولمق لازم گلير. تا كه او جسمڭ گوسترديگى وظائفِ عبوديت و خدماتِ تسبيحيه‌سنى عالمِ ملكوتده تمثيل ايتسين، درگاهِ الوهيته بيله‌رك تقديم ايتسين. ألبته مخبرِ صادقڭ روايت ايتديگى، ملائكه‌لر حقّنده‌كى صورتلر غايت مناسبدر و معقولدر.

مثلا: فرمان ايتمش كه: "بعض ملائكه‌لر بولونور، قرق باشى ويا قرق بيڭ باشى وار. هر باشده قرق بيڭ آغزى وار، هر بر آغزده قرق بيڭ ديل ايله، قرق بيڭ تسبيحات ياپار." شو حقيقتِ حديثيه‌نڭ بر معناسى وار، بر ده صورتى وار.

معناسى شودر كه: ملائكه‌نڭ عباداتى، هم غايت منتظمدر، مكمّلدر، هم غايت كلّيدر، گنيشدر.

و شو حقيقتڭ صورتى ايسه شودر كه: بعض بيوك موجوداتِ جسمانيه واردر كه، قرق بيڭ باش، قرق بيڭ طرز ايله وظائفِ عبوديتى ياپار. مثلا: سما گونشلرله، ييلديزلرله تسبيحات ياپار. زمين تك بر مخلوق ايكن، يوز بيڭ باش ايله، هر باشده يوز بيڭلر آغز ايله، هر آغزده يوز بيڭلر لسان ايله وظيفهٔ‌ِ عبوديتى و تسبيحاتِ ربّانيه‌يى ياپييور. ايشته كُرهٔ‌ِ أرضه مؤكّل مَلك دخى، عالمِ ملكوتده شو معنايى گوسترمك ايچون اويله گورولمك لازمدر.

حتّى بن، متوسّط بر بادم آغاجى گوردم كه: قرقه ياقين باش حكمنده بيوك داللرى وار. صوڭره بر دالنه باقدم، قرقه ياقين ديلى حكمنده كوچك داللرى وار. صوڭره او كوچك دالنڭ بر ديلنه باقدم، قرق چيچك آچمشدر. او چيچكلره نظرِ حكمتله دقّت ايتدم، هر بر چيچك ايچنده قرقه ياقين اينجه‌جك، منتظم پوسكوللرى، رنكلرى و صنعتلرى گوردم كه؛ هر برى صانعِ ذو الجلالڭ آيرى آيرى برر جلوهٔ‌ِ أسماسنى و برر إسمنى اوقوتديرييور.

ايشته هيچ ممكن ميدر كه، شو بادم آغاجنڭ صانعِ ذو الجلالى و حكيمِ ذو الجمالى، بو جامد آغاجه بو قدر وظيفه‌لرى يوكلتسين؛ اونڭ معناسنى بيلن، إفاده ايدن، كائناته إعلان ايدن، درگاهِ إلٰهيه‌يه تقديم ايدن، اوڭا مناسب و روحى حكمنده بر مَلكِ مؤكّلى اوڭا بينديرمسين؟

أى آرقداش! شورايه قدر بياناتمز، قلبى قبوله إحضار ايتمك و نفسى تسليمه مجبور ايتمك و عقلى إذعانه گتيرمك ايچون بر مقدّمه ايدى. أگر او مقدّمه‌يى بر درجه فهم ايتدڭ ايسه، ملائكه‌لرله گوروشمك ايسترسه‌ڭ حاضر اول. هم أوهامِ سيّئه‌دن تميزلن. ايشته قرآن عالمى قپولرى آچيقدر. ايشته قرآن جنّتى "مُفَتَّحَةُ الْاَبْوَابُ"در؛ گير باق. ملائكه‌يى او جنّتِ قرآنيه ايچنده گوزل بر صورتده گور. هر بر آيتِ تنزيل، برر منزلدر. ايشته شو منزللردن باق:

وَالْمُرْسَلَاتِ عُرْفًا

فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا

وَالنَّاشِرَاتِ نَشْرًا

فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا

فَالْمُلْقِيَاتِ ذِكْرًا

وَالنَّازِعَاتِ غَرْقًا

وَالنَّاشِطَاتِ نَشْطًا

وَالسَّابِحَاتِ سَبْحًا

فَالسَّابِقَاتِ سَبْقًا

فَالْمُدَبِّرَاتِ اَمْرًا

تَنَزَّلُ الْمَلٰٓئِكَةُ وَالرُّوحُ فٖيهَا بِاِذْنِ رَبِّهِمْ

عَلَيْهَا مَلٰٓئِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللّٰهَ مَٓا اَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ

هم ديڭله:

سُبْحَانَهُ بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ

لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِاَمْرِهٖ يَعْمَلُونَ

ثنالرينى ايشيت.

أگر جنّيلرله گوروشمك ايسترسه‌ڭ: قُلْ اُوحِىَ اِلَىَّ اَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ سورلى سوره‌يه گير، اونلرى گور، ديڭله نه دييورلر؟ اونلردن عبرت آل. باق، دييورلر كه:

اِنَّا سَمِعْنَا قُرْاٰنًا عَجَبًا

يَهْدٖٓى اِلَى الرُّشْدِ فَاٰمَنَّا بِهٖ وَلَنْ نُشْرِكَ بِرَبِّنَٓا اَحَدًا

ايكنجى مقصد‌

‌(قيامت و موتِ دنيا و حياتِ آخرت حقّنده‌در.‌)‌

شو مقصدڭ درت أساسى و بر مقدّمهٔ‌ِ تمثيليه‌سى واردر.‌

مقدّمه‌

ناصلكه بر سراى ويا بر شهر حقّنده برى دعوا ايتسه: "شو سراى ويا شهر، تخريب ايديلوب يڭيدن محكم بر صورتده بنا و تعمير ايديله‌جكدر." ألبته، اونڭ دعواسنه قارشى آلتى سؤال ترتّب ايدر:

برنجيسى: نه ايچون تخريب ايديله‌جك؟ سبب و مقتضى وار ميدر؟ أگر "أوت وار" دييه إثبات ايتدى،

ايكنجيسى شويله بر سؤال گلير كه: "بونى تخريب ايدوب، تعمير ايده‌جك اوسته مقتدر ميدر؟ ياپابيلير مى؟ أگر "أوت ياپابيلير" دييه إثبات ايتدى،

اوچنجيسى شويله بر سؤال گلير كه: "تخريبى ممكن ميدر؟

هم، صوڭره تخريب ايديله‌جك ميدر؟" أگر "أوت" دييه إمكانِ تخريبى، هم وقوعنى إثبات ايتسه؛ ايكى سؤال داها اوڭا وارد اولور كه:

"عجبا شو عجيب سراى ويا شهرڭ يڭيدن تعميرى ممكن ميدر؟ ممكن اولسه،

عجبا تعمير ايديله‌جك ميدر؟"

أگر "أوت" دييه بونلرى ده إثبات ايتسه؛ او وقت بو مسئله‌نڭ هيچ بر جهتده هيچ بر كوشه‌سنده بر دليك، بر منفذ قالماز كه، شك و شبهه و وسوسه گيره‌بيلسين.

ايشته شو تمثيل گبى؛ دنيا سراينڭ، شو كائنات شهرينڭ تخريب و تعميرى ايچون مقتضى وار. فاعل و اوسته‌سى مقتدر. تخريبى ممكن و واقع اولاجق. تعميرى ممكن و واقع اولاجقدر. ايشته شو مسئله‌لر، برنجى أساسدن صوڭره إثبات ايديله‌جكدر.

برنجى أساس‌

روح، قطعيًا باقيدر. برنجى مقصدده‌كى ملائكه و روحانيلرڭ وجودلرينه دلالت ايدن همان بتون دليللر، شو مسئله‌مز اولان بقاءِ روحه دخى دليلدرلر. بنجه مسئله او قدر قطعيدر كه، فضله بيان عبث اولور. أوت شو عالمِ برزخده، عالمِ أرواحده بولونان و آخرته گيتمك ايچون بكله‌ين حدسز أرواحِ باقيه قافله‌لرى ايله بزم مابيْنمزده‌كى مسافه او قدر اينجه و قيصه‌در كه، برهان ايله گوسترمگه لزوم قالماز.

حدّ و حسابه گلمه‌ين أهلِ كشفڭ و شهودڭ اونلرله تماس ايتمه‌لرى، حتّى أهلِ كشف القبورڭ اونلرى گورمه‌لرى، حتّى بر قسم عوامڭ ده اونلرله مخابره‌لرى و عمومڭ ده رؤياىِ صادقه‌ده اونلرله مناسبت پيدا ايتمه‌لرى، مضاعف تواترلر صورتنده عادتا بشرڭ علومِ متعارفه‌سى حكمنه گچمشدر. فقط شو زمانده مادّيون فكرى هركسى سرسم ايتديگندن، أڭ بديهى بر شيده ذهنلره وسوسه ويرمش.

ايشته شويله وسوسه‌لرى إزاله ايچون؛ حدسِ قلبينڭ و إذعانِ عقلينڭ پك چوق منبعلرندن، بر مقدّمه ايله درت منبعنه إشارت ايده‌جگز.

مقدّمه‌

اوننجى سوزڭ دردنجى حقيقتنده إثبات ايديلديگى گبى؛ أبدى، سرمدى، مِثلسز بر جمال، ألبته آيينه‌دار مشتاقنڭ أبديتنى و بقاسنى ايستر. هم قصورسز، أبدى بر كمالِ صنعت، متفكّر دلّالنڭ دوامنى طلب ايدر. هم نهايتسز بر رحمت و إحسان، محتاج متشكّرلرينڭ دوامِ تنعّملرينى إقتضا ايدر.

ايشته او آيينه‌دار مشتاق، او دلّال متفكّر، او محتاج متشكّر؛ أڭ باشده روحِ إنسانيدر. اويله ايسه، أبد الآباد يولنده؛ او جمال، او كمال، او رحمته رفاقت ايده‌جك، باقى قالاجقدر.

ينه اوننجى سوزڭ آلتنجى حقيقتنده إثبات ايديلديگى گبى؛ دگل روحِ بشر، حتّى أڭ بسيط طبقاتِ موجودات دخى، فنا ايچون ياراديلمه‌مشلر؛ بر نوع بقايه مظهردرلر. حتّى روحسز، أهمّيتسز بر چيچك دخى، وجودِ ظاهريدن گيتسه، بيڭ وجهله بر نوع بقايه مظهردر. چونكه صورتى، حدسز حافظه‌لرده باقى قالير. قانونِ تشكّلاتى، يوزر تخمجقلرنده بقا بولوب دوام ايدر. مادام بر پارچه‌جق روحه بڭزه‌ين او چيچگڭ قانونِ تشكّلى، تمثالِ صورتى، بر حفيظِ حكيم طرفندن إبقا ايديلييور. دغدغه‌لى إنقلابلر ايچنده كمالِ إنتظام ايله، ذرّه‌جكلر گبى تخملرنده محافظه ايديلييور، باقى قالير. ألبته غايت جمعيتلى و غايت يوكسك بر ماهيته مالك و خارجى وجود گيديرلمش و ذى‌شعور و ذى‌حيات و نورانى قانونِ أمرى اولان روحِ بشر، نه درجه قطعيتله بقايه مظهر و أبديتله مربوط و سرمديتله علاقه‌دار اولديغنى آڭلامازسه‌ڭ، ناصل "ذى‌شعور بر إنسانم" دييه‌بيليرسڭ؟

أوت، قوجه بر آغاجڭ بر درجه روحه بڭزه‌ين پروغرامنى و قانونِ تشكّلاتنى، بر نقطه گبى أڭ كوچك چكردكده درج ايدوب محافظه ايدن بر ذاتِ حكيمِ ذو الجلال، بر ذاتِ حفيظِ بى‌زوال حقّنده "وفات ايدنلرڭ روحلرينى ناصل محافظه ايدر" دينلير مى؟

برنجى منبع

أنفسيدر. يعنى، هركس حياتنه و نفسنه دقّت ايتسه، بر روحِ باقى‌يى آڭلار. أوت هر بر روح، قاچ سنه ياشامش ايسه او قدر بدن دگيشديرديگى حالده، بِالبداهه عينًا باقى قالمشدر. اويله ايسه؛ مادام جسد گلوب گچيجيدر. موت ايله بتون بتون چيپلاق اولمق دخى روحڭ بقاسنه تأثير ايتمز و ماهيتنى ده بوزماز. يالڭز مدّتِ حياتده تدريجى جسد لباسنى دگيشديرييور. موتده ايسه بردن صويونور.

غايت قطعى بر حدس ايله بلكه مشاهده ايله ثابتدر كه، جسد روح ايله قائمدر. اويله ايسه روح، اونڭ ايله قائم دگلدر. بلكه روح، بِنفسه قائم و حاكم اولديغندن؛ جسد ايستديگى گبى طاغيلوب طوپلانسين، روحڭ إستقلاليتنه خلل ويرمز. بلكه جسد، روحڭ خانه‌سى و يوواسيدر، لباسى دگل. بلكه روحڭ لباسى بر درجه ثابت و لطافتجه روحه مناسب بر غلافِ لطيفى و بر بدنِ مثاليسى واردر. اويله ايسه، موت هنگامنده بتون بتون چيپلاق اولماز، يوواسندن چيقار، بدنِ مثاليسنى گيه‌ر.

ايكنجى منبع

آفاقيدر. يعنى، مكرّر مشاهدات و متعدّد واقعات و كرّات ايله مناسباتدن نشئت ايدن بر نوع حُكمِ تجربيدر. أوت تك بر روحڭ بَعْدَ الْممات بقاسى آڭلاشيلسه، شو روح نوعنڭ كلّيتله بقاسنى إستلزام ايدر. زيرا فنِّ منطقجه قطعيدر كه: ذاتى بر خاصّه، بر تك فردده گورونسه؛ بتون أفرادده دخى او خاصّه‌نڭ وجودينه حكم ايديلير. چونكه ذاتيدر. ذاتى اولسه، هر فردده بولونور.

حالبوكه دگل بر فرد، بلكه او قدر حدسز، او قدر حسابه، حصره گلمز مشاهداته إستناد ايدن آثار و بقاءِ أرواحه دلالت ايدن أمارات، او درجه قطعيدر كه؛ بزه ناصل يڭى دنيا، يعنى آمريقا وار و اوراده إنسانلر بولونور؛ او إنسانلرڭ وجودلرينه هيچ وهم خاطره گلمز. اويله ده شبهه قبول ايتمز كه، شيمدى عالمِ ملكوت و أرواحده؛ ئولمش، وفات ايتمش إنسانلرڭ أرواحى پك چوق كثرتله واردر و بزمله مناسبتداردرلر. معنوى هدايامز اونلره گيدييور، اونلرڭ نورانى فيضلرى ده بزلره گلييور.

هم حدسِ قطعى ايله وجدانًا حسّ ايديله‌بيلير كه؛ إنسان ئولدكدن صوڭره أساسلى بر جهتى باقيدر. او أساس ايسه روحدر. روح ايسه، تخريب و إنحلاله معروض دگل. چونكه بسيطدر، وحدتى وار. تخريب و إنحلال و بوزولمق ايسه؛ كثرت و تركيب ايديلمش شيلرڭ شأنيدر. سابقًا بيان ايتديگمز گبى؛ حيات، كثرتده بر طرزِ وحدتى تأمين ايدر، بر نوع بقايه سببيت ويرر.

ديمك وحدت و بقا، روحده أساسدر كه، اوندن كثرته سرايت ايدر. روحڭ فناسى، يا تخريب و إنحلال ايله‌در. او تخريب و إنحلال ايسه، وحدت يول ويرمز كه گيرسين، بساطت بيراقماز كه بوزسون. وياخود إعدام ايله‌در. إعدام ايسه جوّادِ مطلقڭ حدسز مرحمتى مساعده ايتمز و نهايتسز جودى بيراقماز كه، ويرديگى نعمتِ وجودى او نعمتِ وجوده پك مشتاق و لايق اولان روحِ إنسانيدن گرى آلسين.

اوچنجى منبع

روح ذى‌حيات، ذى‌شعور، نورانى، وجودِ خارجى گيديرلمش، جامع، حقيقتدار، كلّيت كسب ايتمگه مستعد بر قانونِ أمريدر. حالبوكه أڭ ضعيف اولان قوانينِ أمريه، ثبات و بقايه مظهردرلر. چونكه دقّت ايديلسه، معروضِ تغيّر اولان بتون نوعلرده برر حقيقتِ ثابته واردر كه، بتون تغيّرات و إنقلابات و أطوارِ حيات ايچنده يووارلانارق صورتلر دگيشديروب، ئولميه‌رك، ياشايه‌رق باقى قالييور.

ايشته هر بر شخصِ إنسانى، ماهيتنڭ جامعيتيله و كلّى شعوريله و عمومى تصوّراتيله بر شخص ايكن، بر نوع حكمنه گچمشدر. بر نوعه گلن و جارى اولان قانون، او شخصِ إنسانيده دخى جاريدر.

مادام فاطرِ ذو الجلال، إنسانى جامع بر آيينه و كلّى بر عبوديتله و علوى بر ماهيتله ياراتمشدر. هر فردده‌كى حقيقتِ روحيه، يوز بيڭلر صورت دگيشديرسه، إذنِ ربّانى ايله ئولميه‌جك، ياشايه‌رق گلديگى گبى گيده‌جك. اويله ايسه او شخصِ إنسانينڭ حقيقتِ ذى‌شعورى و عنصرِ ذى‌حياتى اولان روحى دخى، اللّٰهڭ أمريله، إذنيله و إبقاسيله دائما باقيدر.

دردنجى منبع

روحه بر درجه مشابه و ايكيسى ده عالمِ أمردن و إراده‌دن گلدكلرندن مصدر إعتباريله روحه بر درجه موافق، فقط يالڭز وجودِ حسّى اولميان نوعلرده حكمران اولان قوانينه دقّت ايديلسه و او ناموسلره باقيلسه گورونور كه: أگر او قانونِ أمرى، وجودِ خارجى گيسه ايدى، او نوعلرڭ برر روحى اولوردى. حالبوكه او قانون دائما باقيدر. دائما مستمر، ثابتدر. هيچ بر تغيّرات و إنقلابات، او قانونلرڭ وحدتنه تأثير ايتمز، بوزماز. مثلا: بر اينجير آغاجى ئولسه، طاغيلسه؛ اونڭ روحى حكمنده اولان قانونِ تشكّلاتى، ذرّه گبى بر چكردگنده ئولميه‌رك باقى قالير.

ايشته مادام أڭ عادى و ضعيف أمرى قانونلر دخى بويله بقا ايله، دوام ايله علاقه‌داردر. ألبته روحِ إنسانى، دگل يالڭز بقا ايله، بلكه أبد الآباد ايله علاقه‌دار اولمق لازم گلير. چونكه روح دخى قرآنڭ نصّى ايله، ‌قُلِ الرُّوحُ مِنْ اَمْرِ رَبّٖى فرمانِ جليلى ايله عالمِ أمردن گلمش بر قانونِ ذى‌شعور و بر ناموسِ ذى‌حياتدر كه؛ قدرتِ أزليه، اوڭا وجودِ خارجى گيديرمش.

ديمك ناصلكه صفتِ إراده‌دن و عالمِ أمردن گلن شعورسز قوانين، دائما ويا أغلبًا باقى قالييور. عينًا اونلرڭ بر نوع قارداشى و اونلر گبى صفتِ إراده‌نڭ تجلّيسى و عالمِ أمردن گلن روح، بقايه مظهر اولمق داها زياده قطعيدر، لايقدر. چونكه ذى‌وجوددر، حقيقتِ خارجيه صاحبيدر. هم اونلردن داها قويدر، داها علويدر. چونكه ذى‌شعوردر. هم اونلردن داها دائميدر، داها قيمتداردر. چونكه ذى‌حياتدر.

ايكنجى أساس‌

سعادتِ أبديه‌يه مقتضى واردر و او سعادتى ويره‌جك فاعلِ ذو الجلال ده مقتدردر. هم خرابِ عالم، موتِ دنيا ممكندر. هم واقع اولاجقدر. يڭيدن إحياىِ عالم و حشر، ممكندر. هم واقع اولاجقدر. ايشته بو آلتى مسئله‌يى، برر برر عقلى إقناع ايده‌جك مختصر بر طرزده بيان ايده‌جگز. ذاتًا اوننجى سوزده قلبى، ايمانِ كامل درجه‌سنه چيقاره‌جق درجه‌ده برهانلر ذكر ايديلمشدر. شوراده ايسه، يالڭز عقلى إقناع ايده‌جك، صوصديره‌جق، أسكى سعيدڭ "نقطه رساله‌سى"نده‌كى بياناتى طرزنده بحث ايده‌جگز.

أوت سعادتِ أبديه‌يه مقتضى موجوددر. او مقتضينڭ وجودينه دلالت ايدن برهانِ قطعى "اون منبع و مدار"دن سوزولن بر حدسدر.

برنجى مدار

دقّت ايديلسه، شو كائناتڭ عمومنده بر نظامِ أكمل، بر إنتظامِ قصدى واردر. هر جهتده رشحاتِ إختيار و لمعاتِ قصد گورونور. حتّى هر شيده بر نورِ قصد، هر شأنده بر ضياىِ إراده، هر حركتده بر لمعهٔ‌ِ إختيار، هر تركيبده بر شعلهٔ‌ِ حكمت، ثمراتنڭ شهادتيله نظرِ دقّته چارپييور. ايشته أگر سعادتِ أبديه اولمازسه، شو أساسلى نظام، بر صورتِ ضعيفهٔ‌ِ واهيه‌دن عبارت قالير. يالانجى، أساسسز بر نظام اولور. نظام و إنتظامڭ روحى اولان معنويات و روابط و نسب، هبا اولوب گيدر. ديمك نظامى نظام ايدن، سعادتِ أبديه‌در. اويله ايسه نظامِ عالم، سعادتِ أبديه‌يه إشارت ايدييور.

ايكنجى مدار

خلقتِ كائناتده بر حكمتِ تامّه گورونويور. أوت عنايتِ أزليه‌نڭ تمثالى اولان حكمتِ إلٰهيه، كائناتڭ عمومنده گوسترديگى مصلحتلرڭ رعايتى و حكمتلرڭ إلتزامى لسانى ايله، سعادتِ أبديه‌يى إعلان ايدر.

چونكه سعادتِ أبديه اولمازسه، شو كائناتده بِالبداهه ثابت اولان حكمتلرى، فائده‌لرى، مكابره ايله إنكار ايتمك لازم گلير. اوننجى سوزڭ اوننجى حقيقتى، بو حقيقتى گونش گبى گوسترديگندن، اوڭا إكتفاءً بوراده إختصار ايدرز.

اوچنجى مدار

عقل و حكمت و إستقراء و تجربه‌نڭ شهادتلرى ايله ثابت اولان خلقتِ موجوداتده‌كى عدمِ عبثيت و عدمِ إسراف، سعادتِ أبديه‌يه إشارت ايدر. فطرتده إسراف و خلقتده عبثيت اولماديغنه دليل، صانعِ ذو الجلالڭ هر شيئڭ خلقتنده أڭ قيصه يولى و أڭ ياقين جهتى و أڭ خفيف صورتى و أڭ گوزل كيفيتى إختيار و إنتخاب ايتمه‌سيدر و بعضًا بر شيئى، يوز وظيفه ايله توظيف ايتمه‌سيدر و بر اينجه شيئه بيڭ ميوه و غايه‌لرى طاقمه‌سيدر.

مادام إسراف يوق و عبثيت اولماز، ألبته سعادتِ أبديه اولاجقدر. چونكه دونمه‌مك اوزره عدم، هر شيئى عبث ايدر، هر شى إسراف اولور. عموم فطرتده، أزجمله إنسانده، فنِّ منافع الأعضاء شهادتيله ثابت اولان عدمِ إسراف گوسترييور كه؛ إنسانده اولان حدسز إستعداداتِ معنويه و نهايتسز آمال و أفكار و ميولات دخى إسراف ايديلميه‌جكدر.

اويله ايسه، إنسانده‌كى او أساسلى مَيلِ تكمّل، بر كمالڭ وجودينى گوسترر و او مَيلِ سعادت، سعادتِ أبديه‌يه نامزد اولديغنى قطعى اولارق إعلان ايدر. اويله اولمازسه إنسانڭ ماهيتِ حقيقيه‌سنى تشكيل ايدن او أساسلى معنويات، او علوى آمال، حكمتلى موجوداتڭ خلافنه اولارق إسراف و عبث اولور، قورور، هباءً گيدر. شو حقيقت، اوننجى سوزڭ اون برنجى حقيقتنده إثبات ايديلديگندن قيصه كسييورز.

دردنجى مدار

پك چوق نوعلرده، حتّى گيجه و گوندوزده، قيش و بهارده و جوِّ هواده حتّى إنسانڭ شخصلرنده، مدّتِ حياتنده دگيشديرديگى بدنلر و موته بڭزه‌ين اويقو ايله حشر و نشره بڭزر برر نوع قيامت، بر قيامتِ كبرانڭ تحقّقنى إحساس ايدييور، رمزًا خبر ويرييورلر.

أوت مثلا: هفته‌لق بزم ساعتمزڭ ثانيه و دقيقه و ساعت و گونلرينى صايان چرخلرينه بڭزه‌ين؛ اللّٰهڭ دنيا دينلن بيوك ساعتنده‌كى يوم، سنه، عمرِ بشر، دورانِ دنيا، بربرينه مقدّمه اولارق بربرندن خبر ويرييور، دونر ايشلرلر. گيجه‌دن صوڭره صباحى، قيشدن صوڭره بهارى ايشلدكلرى گبى؛ موتدن صوڭره صبحِ قيامت، او دستگاهدن، او ساعتِ عظمادن چيقه‌جغنى رمزًا خبر ويرييورلر.

بر شخصڭ مدّتِ عمرنده باشنه گلمش بر چوق قيامت چشيدلرى واردر. هر گيجه بر نوع ئولمكله، هر صباح بر نوع ديريلمكله أماراتِ حشريه گورديگى گبى، بش آلتى سنه‌ده بِالإتّفاق بتون ذرّاتنى دگيشديره‌رك، حتّى بر سنه‌ده ايكى دفعه تدريجى بر قيامت و حشر تقليدينى گورمش. هم حيوان و نبات نوعلرنده اوچ يوز بيڭدن زياده حشر و نشر و قيامتِ نوعيه‌يى هر بهارده مشاهده ايدييور.

ايشته بو قدر أمارات و إشاراتِ حشريه و بو قدر علامات و رموزاتِ نشريه ألبته قيامتِ كبرانڭ ترشّحاتى حكمنده، او حشره إشارت ايدييورلر. بر صانعِ حكيم طرفندن نوعلرده بويله قيامتِ نوعيه‌يى يعنى بتون نباتات كوكلرينى و بر قسم حيوانلرى عينًا بهارده إحيا ايتمك و ياپراقلرى و چيچكلرى و ميوه‌لرى گبى سائر بر قسم شيلرى عينيله دگل، مِثليله إعاده ايده‌رك بر نوع حشر و نشر ياپمق؛ هر بر شخصِ إنسانيده قيامتِ عموميه ايچنده بر قيامتِ شخصيه‌يه دليل اولابيلير.

چونكه إنسانڭ بر تك شخصى، باشقه‌سنڭ بر نوعى حكمنده‌در. زيرا فكر نورى، إنسانڭ آمالنه و أفكارينه اويله بر گنيشلك ويرمش كه، ماضى و مستقبلى إحاطه ايدر. دنيايى دخى يوتسه طوق اولماز. سائر نوعلرده فردلرڭ ماهيتى جزئيه‌در، قيمتى شخصيه‌در، نظرى محدوددر، كمالى محصوردر، لذّتى و ألمى آنيدر. بشرڭ ايسه ماهيتى علويه‌در، قيمتى غاليه‌در، نظرى عامدر، كمالى حدسزدر، معنوى لذّتى و ألمى قسمًا دائميدر.

اويله ايسه، بِالمشاهده سائر نوعلرده تكرّر ايدن بر چشيد قيامتلر و حشرلر؛ شو قيامتِ كبراىِ عموميه‌ده، هر شخصِ إنسانى عينيله إعاده ايديله‌رك حشر ايديلمسنه رمز ايدر، خبر ويرر. اوننجى سوزڭ طوقوزنجى حقيقتنده ايكى كرّه ايكى درت ايدر درجه‌سنده قطعيت ايله إثبات ايديلديگندن بوراده إختصار ايدرز.

بشنجى مدار

بشرڭ جوهرِ روحنده درج ايديلمش غيرِ محدود إستعدادات و او إستعداداتده مندمج اولان غيرِ محصور قابليتلر و او قابليتلردن نشئت ايدن حدسز مَيللر و او حدسز مَيللردن حاصل اولان نهايتسز أمللر و او نهايتسز أمللردن تولّد ايدن غيرِ متناهى أفكار و تصوّراتِ إنسانيه، شو عالمِ شهادتڭ آرقه‌سنده بولونان سعادتِ أبديه‌يه ألنى اوزاتمش، اوڭا گوزينى ديكمش، او طرفه متوجّه اولمش اولديغنى أهلِ تحقيق گورويور.

ايشته هيچ يالان سويله‌مه‌ين فطرت و فطرتده‌كى شو قطعى و شديد و صارصيلماز مَيلِ سعادتِ أبديه، سعادتِ أبديه‌نڭ تحقّقنه دائر وجدانه بر حدسِ قطعى ويرييور. اوننجى سوزڭ اون برنجى حقيقتى، بو حقيقتى گوندوز گبى گوسترديگندن قيصه كسييورز.

آلتنجى مدار

"رحمٰن الرحيم" اولان شو موجوداتڭ صانعِ ذو الجمالنڭ رحمتى، سعادتِ أبديه‌يى گوسترييور. أوت نعمتى نعمت ايدن، نعمتى نقمتلكدن خلاص ايدن و موجوداتى، فراقِ أبديدن حاصل اولان واويلالردن قورتاران سعادتِ أبديه‌يى؛ او رحمتڭ شأنندندر كه، بشردن أسيرگه‌مسين. چونكه بتون نعمتلرڭ رأسى، رئيسى، غايه‌سى، نتيجه‌سى اولان سعادتِ أبديه ويريلمزسه، دنيا ئولدكدن صوڭره آخرت صورتنده ديرلمزسه، بتون نعمتلر نقمتلره تحوّل ايدرلر. او تحوّل ايسه، بِالبداهه و بِالضروره و عموم كائناتڭ شهادتيله محقّق و مشهود اولان رحمتِ إلٰهيه‌نڭ وجودينى إنكار ايتمك لازم گلير. حالبوكه رحمت، گونشدن داها پارلاق بر حقيقتِ ثابته‌در.

باق رحمتڭ جلوه‌لرندن و لطيف آثارندن اولان عشق و شفقت و عقل نعمتلرينه دقّت ايت. أگر فراقِ أبدى و هجرانِ لا يزالى‌يه، حياتِ إنسانيه إنجرار ايده‌جگنى فرض ايتسه‌ڭ؛ گورورسڭ كه: او لطيف محبّت، أڭ بيوك بر مصيبت اولور. او لذيذ شفقت، أڭ بيوك بر علّت اولور. او نورانى عقل، أڭ بيوك بر بلا اولور. ديمك رحمت، ‌(چونكه رحمتدر‌) هجرانِ أبدى‌يى، محبّتِ حقيقيه‌يه قارشى چيقاره‌ماز. اوننجى سوزڭ ايكنجى حقيقتى، بو حقيقتى غايت گوزل بر صورتده گوسترديگندن بوراده إختصار ايديلدى.

يدنجى مدار

شو كائناتده گورونن و بيلينن بتون لطائف، بتون محاسن، بتون كمالات، بتون إنجذابات، بتون إشتياقات، بتون ترحّمات؛ برر معنادر، برر مضموندر، برر كلمهٔ‌ِ معنويه‌در كه: شو كائناتڭ صانعِ ذو الجلالنڭ لطف و مرحمتنڭ تجلّياتنى، إحسان و كرمنڭ جلوه‌لرينى بِالضروره، بِالبداهه قلبه گوسترر، عقلڭ گوزينه صوقويور.

مادام شو عالمده بر حقيقت واردر. بِالبداهه حقيقى رحمت واردر. مادام حقيقى رحمت واردر، سعادتِ أبديه اولاجقدر. اوننجى سوزڭ دردنجى حقيقتى، ايكنجى حقيقتى ايله برابر شو حقيقتى گوندوز گبى آيدينلاتمشدر.

سكزنجى مدار

إنسانڭ فطرتِ ذى‌شعورى اولان وجدانى، سعادتِ أبديه‌يه باقار، گوسترر. أوت، كيم كندى اويانيق وجداننى ديڭلرسه "أبد!.. أبد!" سسنى ايشيده‌جكدر. بتون كائنات او وجدانه ويريلسه، أبده قارشى اولان إحتياجنڭ يرينى طولديره‌مز. ديمك او وجدان، او أبد ايچون مخلوقدر.

ديمك بو وجدانى اولان إنجذاب و جذبه، بر غايهٔ‌ِ حقيقيه‌نڭ و بر حقيقتِ جاذبه‌دارڭ يالڭز جذبى ايله اولابيلير. اوننجى سوزڭ اون برنجى حقيقتنڭ خاتمه‌سى بو حقيقتى گوسترمشدر.

طوقوزنجى مدار

صادق، مصدوق، مصدّق اولان محمّدِ عربى عليه الصلاة والسلامڭ إخباريدر. أوت او ذاتڭ ‌(ع‌ص‌م‌) سوزلرى، سعادتِ أبديه‌نڭ قپولرينى آچمشدر و اونڭ ‌(ع‌ص‌م‌) كلاملرى سعادتِ أبديه‌يه قارشى برر پنجره‌در.

ذاتًا بتون أنبيانڭ ‌(عليهم السلام‌) إجماعنى و بتون أوليانڭ تواترينى ألنده طوتمش، بتون قوّتيله بتون دعوالرى؛ توحيدِ إلٰهيدن صوڭره شو حشر و سعادت نقطه‌سنده تمركز ايدييور. عجبا، شو قوّتى صارصه‌جق بر شى وار ميدر؟ اوننجى سوزڭ اون ايكنجى حقيقتى، شو حقيقتى پك ظاهر بر صورتده گوسترمشدر.

اوننجى مدار

اون اوچ عصرده يدى وجهله إعجازينى محافظه ايدن و يگرمى بشنجى سوزده إثبات ايديلديگى اوزره قرق عدد أنواعِ إعجازيله معجزه اولان قرآنِ معجز البيانڭ إخباراتِ قطعيه‌سيدر.

أوت او قرآنڭ نفسِ إخبارى، حشرِ جسمانينڭ كشّافيدر و شو طلسمِ مغلقِ عالمڭ و شو رمزِ حكمتِ كائناتڭ مفتاحيدر. هم او قرآنِ معجز البيانڭ تضمّن ايتديگى و مكرّرًا تفكّره أمر ايدوب نظره وضع أيلديگى براهينِ عقليهٔ‌ِ قطعيه، بيڭلردر. أزجمله: بر قياسِ تمثيلى‌يى تضمّن ايدن ‌وَ قَدْ خَلَقَكُمْ اَطْوَارًا و ‌قُلْ يُحْيٖيهَا الَّذٖٓى اَنْشَاَهَٓا اَوَّلَ مَرَّةٍ و بر دليلِ عدالته إشارت ايدن ‌وَ مَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبٖيدِ گبى پك چوق آيات ايله حشرِ جسمانيده‌كى سعادتِ أبديه‌يى گوستره‌جك پك چوق دوربينلرى، نظرِ بشرڭ دقّتنه وضع ايتمشدر. قرآنڭ سائر آيتلر ايله ايضاح ايتديگى شو ‌وَ قَدْ خَلَقَكُمْ اَطْوَارًا و ‌قُلْ يُحْيٖيهَا الَّذٖٓى اَنْشَاَهَٓا اَوَّلَ مَرَّةٍ ده‌كى قياسِ تمثيلينڭ خلاصه‌سنى "نقطه" رساله‌سنده شويله بيان ايتمشز كه:

وجودِ إنسان، طوردن طوره گچدكجه عجيب و منتظم إنقلابلر گچيرييور. نطفه‌دن علقه‌يه، علقه‌دن مضغه‌يه، مضغه‌دن عظم و لحمه، عظم و لحمدن خلقِ جديده يعنى إنسان صورتنه إنقلابى، غايت دقيق دستورلره تابعدر. او طورلرڭ هر بريسنڭ اويله قوانينِ مخصوصه و اويله نظاماتِ معيّنه و اويله حركاتِ مطّرده‌لرى واردر كه؛ جام گبى، آلتنده بر قصد، بر إراده، بر إختيار، بر حكمتڭ جلوه‌لرينى گوسترر.

ايشته شو طرزده او وجودى ياپان صانعِ حكيم، هر سنه بر لباس گبى او وجودى دگيشديرر. او وجودڭ دگيشديرلمسى و بقاسى ايچون إنحلال ايدن أجزالرڭ يرينى طولديره‌جق، چاليشه‌جق يڭى ذرّه‌لرڭ گلمسى ايچون بر تركيبه محتاجدر. ايشته او بدن حجيره‌لرى، منتظم بر قانونِ إلٰهى ايله ييقيلديغندن ينه منتظم بر قانونِ ربّانى ايله تعمير ايتمك ايچون رزق ناميله بر مادّهٔ‌ِ لطيفه‌يى ايستر كه، او بدن عضولرينڭ آيرى آيرى حاجتلرى نسبتنده رزّاقِ حقيقى، بر قانونِ مخصوص ايله تقسيم و توزيع ايدييور.

شيمدى او رزّاقِ حكيمڭ گوندرديگى او مادّهٔ‌ِ لطيفه‌نڭ أطوارينه باق، گوره‌جكسڭ كه؛ او مادّه‌نڭ ذرّاتى بر قافله گبى كُرهٔ‌ِ هواده، طوپراقده، صوده طاغلمش ايكن بردن حركت أمرينى آلمشلر گبى بر حركتِ قصدى‌يى إشمام ايدن بر كيفيت ايله طوپلانيورلر. گويا اونلردن هر بر ذرّه، بر وظيفه ايله، بر معيّن مكانه گيتمك ايچون مأموردر گبى غايت منتظم طوپلانيورلر.

هم گيديشاتندن گورونويور كه، بر فاعلِ مختارڭ بر قانونِ مخصوصى ايله سَوق ايديلوب، جمادات عالمندن مواليده، يعنى ذى‌حيات عالمنه گيررلر. صوڭره نظاماتِ معيّنه و حركاتِ مطّرده ايله و دساتيرِ مخصوصه ايله رزق اولارق بر بدنه گيروب؛ او بدن ايچنده درت مطبخده پيشيريلدكدن صوڭره و درت إنقلاباتِ عجيبه‌يى گچيردكدن صوڭره و درت سوزگچدن سوزولدكدن صوڭره بدنڭ أقطارينه ياييلارق بتون محتاج اولان أعضالرڭ مختلف، آيرى آيرى درجهٔ‌ِ إحتياجلرينه گوره رزّاقِ حقيقينڭ عنايتيله و منتظم قانونلرى ايله إنقسام ايدرلر.

ايشته او ذرّاتدن هانگى ذرّه‌يه بر نظرِ حكمتله باقسه‌ڭ گوره‌جكسڭ كه: بصيرانه، منتظمانه، سميعانه، عليمانه سَوق اولونان او ذرّه‌يه، كور إتّفاق، قانونسز تصادف، صاغير طبيعت، شعورسز أسباب، هيچ اوڭا قاريشه‌ماز. چونكه هر بريسى عنصرِ محيطدن طوت، تا بدن حجيره‌سنه قدر هانگى طوره گيرمش ايسه، او طورڭ قوانينِ معيّنه‌سى ايله گويا إختيارًا عمل ايدييور، منتظمًا گيرييور. هانگى طبقه‌يه سفر ايتمش ايسه، اويله منتظم آديم آتييور كه؛ بِالبداهه بر سائقِ حكيمڭ أمريله گيدييور گبى گورونويور.

ايشته بويله منتظم طوردن طوره، طبقه‌دن طبقه‌يه گيت گيده هدف و مقصدندن آيريلميه‌رق تا مقامِ لايقنه، مثلا توفيقڭ گوز ببگنه أمرِ ربّانى ايله گيرر، اوطورور، چاليشير.

ايشته بو حالده، يعنى أرزاقده‌كى تجلّئِ ربوبيت گوسترييور كه؛ إبتدا او ذرّه‌لر معيّن ايديلر، موظّف ايديلر، او مقاملر ايچون نامزد ايديلر. گويا هر بريسنڭ آلننده و جبهه‌سنده "فلان حجيره‌نڭ رزقى اولاجق" يازيلى گبى بر إنتظامڭ وجودى، هر آدمڭ آلننده قلمِ قدر ايله رزقى يازيلى اولديغنه و رزقى اوستنده إسمنڭ يازيلى اولماسنه إشارت ايدر.

عجبا ممكن ميدر كه: بو درجه نهايتسز بر قدرت و محيط بر حكمت ايله ربوبيت ايدن و ذرّاتدن تا سيّاراته قدر بتون موجوداتى قبضهٔ‌ِ تصرّفنده طوتمش و إنتظام و ميزان دائره‌سنده دونديرن صانعِ ذو الجلال، "نشئهٔ‌ِ اُخرا"يى ياپماسين ويا ياپامسين!

ايشته چوق آياتِ قرآنيه، شو حكمتلى نشئهٔ‌ِ اولى‌ٰيى نظرِ بشره وضع ايدييور. حشر و قيامتده‌كى نشئهٔ‌ِ اُخرايى اوڭا تمثيل ايده‌رك إستبعادى إزاله ايدر. دير: قُلْ يُحْيٖيهَا الَّذٖٓى اَنْشَاَهَٓا اَوَّلَ مَرَّةٍ يعنى: "سزى هيچدن بو درجه حكمتلى بر صورتده كيم إنشا ايتمش ايسه، اودر كه، سزى آخرتده ديريلته‌جكدر."

هم دير كه: وَهُوَ الَّذٖى يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعٖيدُهُ وَهُوَ اَهْوَنُ عَلَيْهِ يعنى: سزڭ حشرده إعاده‌ڭز، ديريلمه‌ڭز، دنياده‌كى خلقتڭزدن داها قولاى، داها راحتدر." ناصلكه بر طابورڭ عسكرلرى، إستراحت ايچون طاغيلسه، صوڭره بر بورو ايله چاغريلسه قولاى بر صورتده طابور بايراغى آلتنده طوپلانمه‌لرى؛ يڭيدن بر طابور تشكيل ايتمكدن چوق قولاى و چوق راحتدر. اويله ده: "بر بدنده بربريله إمتزاج ايله اُنسيت و مناسبت پيدا ايدن ذرّاتِ أساسيه، حضرتِ إسرافيل عليه السلامڭ صورى ايله خالقِ ذو الجلالڭ أمرينه "لبّيك" ديمه‌لرى و طوپلانمه‌لرى؛ عقلًا برنجى ايجاددن داها قولاى، داها ممكندر.

هم، بتون ذرّه‌لرڭ طوپلانمه‌لرى بلكه لازم دگل. نوه‌لر و تخملر حكمنده اولان و حديثده "عجب الذَنَبْ" تعبير ايديلن أجزاءِ أساسيه و ذرّاتِ أصليه، ايكنجى نشئه ايچون كافى بر أساسدر، تملدر. صانعِ حكيم، بدنِ إنسانى‌يى اونلرڭ اوستنده بنا ايدر.

اوچنجى آيت اولان ‌وَ مَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبٖيدِ گبى آيتلرڭ إشارت ايتدكلرى قياسِ عدلينڭ خلاصه‌سى شودر كه:

عالمده چوق گورويورز كه: ظالم، فاجر، غدّار إنسانلر غايت رفاه و راحتله و مظلوم و متديّن آدملر غايت زحمت و ذلّت ايله عمر گچيرييورلر. صوڭره ئولوم گلير، ايكيسنى مساوى قيلار. أگر شو مساوات نهايتسز ايسه، بر نهايتى يوقسه، ظلم گورونور. حالبوكه ظلمدن تنزّهى، كائناتڭ شهادتيله ثابت اولان عدالت و حكمتِ إلٰهيه، بو ظلمى هيچ بر جهتله قبول ايتمديگندن؛ بِالبداهه بر مجمعِ آخَرى إقتضا ايدرلر كه؛ برنجى، جزاسنى؛ ايكنجى، مكافاتنى گورسون. تا شو إنتظامسز، پريشان بشر، إستعدادينه مناسب تجزيه و مكافات گوروب عدالتِ محضه‌يه مدار و حكمتِ ربّانيه‌يه مظهر و حكمتلى موجوداتِ عالمڭ بر بيوك قارداشى اولابيلسين.

أوت شو دارِ دنيا، بشرڭ روحنده مندمج اولان حدسز إستعدادلرڭ سنبللنمه‌سنه مساعد دگلدر. ديمك باشقه عالمه گوندريله‌جكدر. أوت إنسانڭ جوهرى بيوكدر. اويله ايسه، أبده نامزددر. ماهيتى عاليه‌در، اويله ايسه جنايتى دخى عظيمدر. سائر موجوداته بڭزه‌مز. إنتظامى ده مهمدر. إنتظامسز اولاماز، مهمل قالاماز، عبث ايديلمز، فناىِ مطلق ايله محكوم اولاماز، عدمِ صِرفه قاچاماز. اوڭا جهنّم آغزينى آچمش بكله‌يور. جنّت ايسه آغوشِ نازدارانه‌سنى آچمش گوزله‌يور. اوننجى سوزڭ اوچنجى حقيقتى بو ايكنجى مثالمزى غايت گوزل گوسترديگندن بوراده قيصه كسييورز.

ايشته مثال ايچون شو ايكى آيتِ كريمه گبى پك چوق براهينِ لطيفهٔ‌ِ عقليه‌يى تضمّن ايدن سائر آيتلرى دخى قياس أيله، تتبّع ايت. ايشته منابعِ عشره و اون مدار؛ بر حدسِ قطعى، بر برهانِ قاطعى إنتاج ايدييورلر و او پك أساسلى حدس و او پك قوّتلى برهان، حشر و قيامته داعى و مقتضينڭ وجودينه قطعيًا دلالت ايتدكلرى گبى؛ صانعِ ذو الجلالڭ دخى ‌(اوننجى سوزده قطعيًا إثبات ايديلديگى اوزره‌) حكيم، رحيم، حفيظ، عادل گبى أكثر أسماءِ حسنى‌سى، حشر و قيامتڭ گلمسنى و سعادتِ أبديه‌نڭ وجودينى إقتضا ايدرلر و سعادتِ أبديه‌نڭ تحقّقنه قطعى دلالت ايدرلر.

ديمك حشر و قيامته مقتضى او درجه قوّتليدر كه، هيچ بر شك و شبهه‌يه مدار اولاماز.

اوچنجى أساس‌

فاعل، مقتدردر.‌ أوت ناصل حشرڭ مقتضيسى، شبهه‌سز موجوددر. حشرى ياپه‌جق ذات ده نهايت درجه‌ده مقتدردر. اونڭ قدرتنده نقصان يوقدر. أڭ بيوك و أڭ كوچك شيلر، اوڭا نسبةً بردرلر. بر بهارى خلق ايتمك، بر چيچك قدر قولايدر. أوت بر قدير كه: شو عالم؛ بتون گونشلرى، ييلديزلرى، عوالمى، ذرّاتى، جواهرى نهايتسز لسانلرله اونڭ عظمتنه و قدرتنه شهادت ايدر. هيچ بر وهم و وسوسه‌نڭ حقّى وار ميدر كه، حشرِ جسمانى‌يى او قدرتدن إستبعاد ايتسين.

أوت بِالمشاهده بر قديرِ ذو الجلال شو عالم ايچنده، هر عصرده برر يڭى و منتظم دنيايى خلق ايدن، حتّى هر سنه‌ده برر يڭى سيّار، منتظم كائناتى ايجاد ايدن، حتّى هر گونده برر يڭى منتظم عالم ياپان؛ دائما شو سماوات و أرض يوزنده و بربرى آرقه‌سنده گچيجى دنيالرى، كائناتلرى كمالِ حكمت ايله خلق ايدن، دگيشديرن و عصرلر و سنه‌لر، بلكه گونلر عددنجه منتظم عالملرى زمان ايپنه آصان و اونڭله عظمتِ قدرتنى گوسترن و يوز بيڭ چشيد حشرڭ نقشلريله تزيين ايتديگى قوجه بهار چيچگنى كُرهٔ‌ِ أرضڭ باشنه بر تك چيچك گبى طاقان و اونڭله كمالِ حكمتنى، جمالِ صنعتنى إظهار ايدن بر ذات، "ناصل قيامتى گتيره‌جك، ناصل بو دنيايى آخرتله دگيشديره‌جك" دينلير مى؟

شو قديرڭ كمالِ قدرتنى و هيچ بر شى اوڭا آغير گلمديگنى و أڭ بيوك شى أڭ كوچك شى گبى اونڭ قدرتنه آغير گلمديگنى و حدسز أفراد، بر تك فرد گبى او قدرته قولاى گلديگنى، شو آيتِ كريمه إعلان ايدييور: مَا خَلْقُكُمْ وَلَا بَعْثُكُمْ اِلَّا كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ شو آيتڭ حقيقتنى اوننجى سوزڭ خاتمه‌سنده إجمالًا و نقطه رساله‌سنده و يگرمنجى مكتوبده ايضاحًا بيان ايتمشز. شو مقام مناسبتيله اوچ مسئله صورتنده بر پارچه ايضاح ايدرز:

ايشته قدرتِ إلٰهيه ذاتيه‌در. اويله ايسه عجز تخلّل ايده‌مز.

هم ملكوتيتِ أشيايه تعلّق ايدر. اويله ايسه موانع تداخل ايده‌مز.

هم نسبتى قانونيدر. اويله ايسه جزء، كلّه مساوى گلير و جزئى، كلّى حكمنه گچر.

ايشته شو اوچ مسئله‌يى إثبات ايده‌جگز.

برنجى مسئله: قدرتِ أزليه، ذاتِ أقدسِ إلٰهيه‌نڭ لازمهٔ‌ِ ضروريهٔ‌ِ ذاتيه‌سيدر. يعنى، بِالضروره ذاتڭ لازمه‌سيدر. هيچ بر جهتِ إنفكاكى اولاماز. اويله ايسه، قدرتڭ ضدّى اولان عجز، او قدرتى إستلزام ايدن ذاته بِالبداهه عارض اولاماز. چونكه او حالده جمعِ ضدّيْن لازم گلير. مادام عجز، ذاته عارض اولاماز؛ بِالبداهه او ذاتڭ لازمى اولان قدرته تخلّل ايده‌مز. مادام عجز، قدرتڭ ايچنه گيره‌مز؛ بِالبداهه او قدرتِ ذاتيه‌ده مراتب اولاماز. چونكه هر شيئڭ وجود مراتبى، او شيئڭ ضدلرينڭ تداخلى ايله‌در. مثلا: حرارتده‌كى مراتب، برودتڭ تخللى ايله‌در؛ حُسنده‌كى درجات، قبحڭ تداخلى ايله‌در و هكذا قياس ايت...

فقط ممكناتده، حقيقى و طبيعى لزومِ ذاتى اولماديغندن، ممكناتده ضدلر بربرينه گيره‌بيلمش. مرتبه‌لر تولّد ايده‌رك إختلافات ايله تغيّراتِ عالم نشئت ايتمشدر. مادام كه قدرتِ أزليه‌ده مراتب اولاماز. اويله ايسه، مقدورات دخى، بِالضروره قدرته نسبتى بر اولور. أڭ بيوك أڭ كوچگه مساوى و ذرّه‌لر، ييلديزلره أمثال اولور. بتون حشرِ بشر، بر تك نفسڭ إحياسى گبى؛ بر بهارڭ ايجادى، بر تك چيچگڭ صنعى گبى او قدرته قولاى گلير. أگر أسبابه إسناد ايديلسه؛ او وقت بر تك چيچك، بر بهار قدر آغير اولور.

شو سوزڭ ايكنجى مقامنڭ دردنجى "اللّٰه‌ أكبر" مرتبه‌سنڭ آخر فقره‌سنڭ حاشيه‌سنده، هم يگرمى ايكنجى سوزده، هم يگرمنجى مكتوبده و ذيلنده إثبات ايديلمش كه: خلقتِ أشيا واحدِ أحده ويريلسه، بتون أشيا، بر شى گبى قولاى اولور. أگر أسبابه ويريلسه؛ بر شى، بتون أشيا قدر كلفتلى، آغير اولور.

ايكنجى مسئله كه؛ قدرت، ملكوتيتِ أشيايه تعلّق ايدر. أوت، كائناتڭ آيينه گبى ايكى يوزى وار. برى، ملك جهتى كه؛ آيينه‌نڭ رنكلى يوزينه بڭزر. ديگرى، ملكوتيت جهتى كه؛ آيينه‌نڭ پارلاق يوزينه بڭزر.

ملك جهتى ايسه، ضدلرڭ جولانگاهيدر. گوزل چركين، خير شر، كوچك بيوك آغير قولاى گبى أمرلرڭ محلِّ وروديدر. ايشته شونڭ ايچوندر كه: صانعِ ذو الجلال أسبابِ ظاهريه‌يى، تصرّفاتِ قدرتنه پرده ايتمشدر. تا دستِ قدرت، ظاهر عقله گوره خسيس و نالايق أمرلرله بِالذّات مباشرتى گورونمسين. چونكه عظمت و عزّت، اويله ايستر. فقط او وسائط و أسبابه حقيقى تأثير ويرمه‌مشدر. چونكه وحدت أحديت اويله ايستر.

ملكوتيت جهتى ايسه، هر شيده پارلاقدر، تميزدر. تشخّصاتڭ رنكلرى، مزخرفاتلرى، اوڭا قاريشماز. او جهت، واسطه‌سز كندى خالقنه متوجّهدر. اونده ترتّبِ أسباب، تسلسلِ علل يوقدر. اوڭا علّيت، معلوليت گيره‌مز. أگرى بوگريسى يوقدر. مانعلر مداخله ايده‌مزلر. ذرّه، شمسه قارداش اولور.

الحاصل: او قدرت هم بسيطدر، هم نامتناهيدر، هم ذاتيدر. محلِّ تعلّقِ قدرت ايسه، هم واسطه‌سز، هم لكه‌سز، هم عصيانسزدر. اويله ايسه، او قدرتڭ دائره‌سنده بيوك كوچگه قارشى تكبّرى يوق. جماعت فرده قارشى رجحانى اولاماز. كلّ جزئه نسبةً، قدرته قارشى فضله نازلانه‌مز.

اوچنجى مسئله كه؛ قدرتڭ نسبتى قانونيدر. يعنى: چوغه آزه، بيوگه كوچگه بر باقار. شو مسئلهٔ‌ِ غامضه‌يى بر قاچ تمثيل ايله ذهنه تقريب ايده‌جگز.

ايشته كائناتده "شفّافيت" "مقابله" "موازنه" "إنتظام" "تجرّد" "إطاعت" برر أمردر كه؛ چوغى آزه، بيوگى كوچگه مساوى قيلار.

برنجى تمثيل

"شفّافيت" سرّينى گوسترر. مثلا: شمسڭ فيضِ تجلّيسى اولان تمثالى و عكسى، دڭزڭ يوزنده و دڭزڭ هر بر قطره‌سنده عين هويتى گوسترر. أگر كُرهٔ‌ِ أرض، پرده‌سز گونشه قارشى مختلف جام پارچه‌لرندن مركّب اولسه؛ شمسڭ عكسى، هر بر پارچه‌ده و بتون زمين يوزنده مزاحمتسز، تجزّيسز، تناقصسز بر اولور. أگر فرضا شمس، فاعلِ مختار اولسه ايدى و فيضِ ضياسنى، تمثالِ عكسنى إراده‌سيله ويرسه ايدى؛ بتون زمين يوزينه ويرديگى فيضى، بر ذرّه‌يه ويرديگى فيضدن داها آغير اولامازدى.

ايكنجى تمثيل

"مقابله" سرّيدر. مثلا: ذى‌حيات فردلردن ‌(يعنى إنسانلردن‌) تركّب ايدن بر دائرهٔ‌ِ عظيمه‌نڭ نقطهٔ‌ِ مركزيه‌سنده‌كى فردڭ ألنده بر موم و دائرهٔ‌ِ محيطده‌كى فردلرڭ أللرنده ده برر آيينه فرض ايديلسه؛ نقطهٔ‌ِ مركزيه‌نڭ محيط آيينه‌لرينه ويرديگى فيض و جلوهٔ‌ِ عكس، مزاحمتسز، تجزّيسز، تناقصسز، نسبتى بردر.

اوچنجى تمثيل

"موازنه" سرّيدر. مثلا: حقيقى و حسّاس و چوق بيوك بر ميزان بولونسه؛ ايكى گوزنده ايكى گونش ويا ايكى ييلديز ويا ايكى طاغ ويا ايكى يمورطه ويا ايكى ذرّه هر هانگيسى بولونورسه بولونسون، صرف اولونه‌جق عين قوّت ايله او حسّاس عظيم ترازينڭ بر گوزى گوگه، برى زمينه اينه‌بيلير.

دردنجى تمثيل

"إنتظام" سرّيدر. مثلا: أڭ عظيم بر گمى، أڭ كوچك بر اويونجق گبى چوريله‌بيلير.

بشنجى تمثيل

"تجرّد" سرّيدر. مثلا: تشخّصاتدن مجرّد بر ماهيت، بتون جزئياتنه أڭ كوچگندن أڭ بيوگنه تناقص ايتمه‌دن، تجزّى ايتمه‌دن بر باقار، گيرر. تشخّصاتِ ظاهريه جهتنده‌كى خصوصيتلر، مداخله ايدوب شاشيرتماز. او ماهيتِ مجرّده‌نڭ نظرينى تغيير ايتمز. مثلا: ايگنه گبى بر باليق، بالينه باليغى گبى او ماهيتِ مجرّده‌يه مالكدر. بر ميقروب، بر گرگدان گبى ماهيتِ حيوانيه‌يى طاشييور.

آلتنجى تمثيل

"إطاعت" سرّينى گوسترر. مثلا: بر قوماندان، "آرش" أمرى ايله بر نفرى تحريك ايتديگى گبى، عين أمر ايله بر اوردويى تحريك ايدر.

شو تمثيلِ إطاعت سرّينڭ حقيقتى شودر كه: كائناتده، بِالتجربه هر شيئڭ بر نقطهٔ‌ِ كمالى واردر. او شيئڭ، او نقطه‌يه بر مَيلى واردر. مضاعف مَيل، إحتياج اولور. مضاعف إحتياج، إشتياق اولور. مضاعف إشتياق، إنجذاب اولور. و إنجذاب، إشتياق، إحتياج، مَيل؛ جنابِ حقّڭ أوامرِ تكوينيه‌سنڭ، ماهيتِ أشيا طرفندن برر حبّه و نوهٔ‌ِ إمتثاليدرلر. ممكنات ماهيتلرينڭ مطلق كمالى، مطلق وجوددر. خصوصى كمالى، إستعدادلرينى قوّه‌دن فعله چيقاران اوڭا مخصوص بر وجوددر.

ايشته بتون كائناتڭ ‌﴿كُنْ‌﴾ أمرينه إطاعتى، بر تك نفر حكمنده اولان بر ذرّه‌نڭ إطاعتى گبيدر. إرادهٔ‌ِ أزليه‌دن گلن ‌﴿كُنْ‌﴾ أمرِ أزليسنه ممكناتڭ إطاعتى و إمتثالنده، ينه إراده‌نڭ تجلّيسى اولان مَيل و إحتياج و شوق و إنجذاب؛ بردن، برابر مندمجدر. لطيف صو، نازك بر مَيلله إنجماد أمرينى آلديغى وقت دميرى پارچه‌لامسى، إطاعت سرّينڭ قوّتنى گوسترر.

شو آلتى تمثيل؛ هم ناقص، هم متناهى، هم ضعيف، هم تأثيرِ حقيقيسى يوق اولان ممكنات قوّتنده و فعلنده بِالمشاهده گورونسه؛ ألبته هم غيرِ متناهى، هم أزلى، هم أبدى، هم بتون كائناتى عدمِ صِرفدن ايجاد ايدن و بتون عقولى حيرتده بيراقان، هم آثارِ عظمتيله تجلّى ايدن قدرتِ أزليه‌يه نسبةً شبهه‌سز هر شى مساويدر. هيچ بر شى اوڭا آغير گلمز ‌(غفلت اولونميه‌). شو آلتى سرّڭ كوچك ميزانلريله او قدرت طارتيلماز و مناسبته گيره‌مز. يالڭز فهمه تقريب و إستبعادى إزاله ايچون ذكر ايديلير.

اوچنجى أساسڭ نتيجه و خلاصه‌سى: مادام قدرتِ أزليه غيرِ متناهيدر. هم ذاتِ أقدسه لازمهٔ‌ِ ضروريه‌در. هم هر شيئڭ لكه‌سز، پرده‌سز ملكوتيت جهتى، اوڭا متوجّهدر. هم اوڭا مقابلدر. هم تساوئِ طرفَيْنْدن عبارت اولان إمكان إعتباريله موازنتده‌در. هم شريعتِ فطريهٔ‌ِ كبرا اولان نظامِ فطرته و قوانينِ عادت اللّٰهه مطيعدر. هم مانعلردن و آيرى آيرى خصوصيتلردن ملكوتيت جهتى مجرّد و صافيدر. ألبته أڭ بيوك شى، أڭ كوچك شى گبى، او قدرته زياده نازلانماز، مقاومت ايتمز.

اويله ايسه حشرده بتون ذوى الأرواحڭ إحياسى، بر سينگڭ بهارده إحياسندن داها زياده قدرته آغير اولماز. اويله ايسه مَا خَلْقُكُمْ وَلَا بَعْثُكُمْ اِلَّا كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ فرمانى مبالغه‌سزدر، طوغريدر، حقدر. اويله ايسه، مدّعامز اولان "فاعل مقتدردر، او جهتده هيچ بر مانع يوقدر" قطعى بر صورتده تحقّق ايتدى.

دردنجى أساس‌

ناصل قيامت و حشره مقتضى وار و حشرى گتيره‌جك فاعل دخى مقتدردر. اويله ده: شو دنيانڭ، قيامت و حشره قابليتى واردر. ايشته شو محل قابلدر اولان مدّعامزده درت مسئله واردر.

برنجيسى: شو عالمِ دنيانڭ إمكانِ موتيدر.

ايكنجيسى: او موتڭ وقوعيدر.

اوچنجيسى: او خراب اولمش، ئولمش دنيانڭ، آخرت صورتنده تعمير و ديريلمه‌سنڭ إمكانيدر.

دردنجيسى: او ممكن اولان تعمير و إحيانڭ وقوع بولماسيدر.

برنجى مسئله: شو كائناتڭ موتى، ممكندر. چونكه بر شى قانونِ تكاملده داخل ايسه، او شيده على كلّ حال نشو و نما واردر. نشو و نما و بيومك وارسه، اوڭا على كلّ حال بر عمرِ فطرى واردر. عمرِ فطريسى وار ايسه، على كلّ حال بر أجلِ فطريسى واردر. غايت گنيش بر إستقراء و تتبّع ايله ثابتدر كه، اويله شيلر موتڭ پنچه‌سندن كندينى قورتاره‌مز.

أوت ناصلكه إنسان كوچك بر عالمدر، ييقيلمقدن قورتولاماز. عالم دخى بيوك بر إنساندر، او دخى ئولومڭ پنچه‌سندن قورتولاماز. او ده ئوله‌جك، صوڭره ديريله‌جك ويا ياتوب صوڭره صبحِ حشرله گوزينى آچاجقدر.

هم ناصلكه كائناتڭ بر نسخهٔ‌ِ مصغّره‌سى اولان بر شجرهٔ‌ِ ذى‌حيات، تخريب و إنحلالدن باشنى قورتاره‌مز. اويله ده: شجرهٔ‌ِ خلقتدن تشعّب ايتمش اولان سلسلهٔ‌ِ كائنات تعمير و تجديد ايچون، تخريبدن، طاغيلمقدن كندينى قورتاره‌مز.

"أگر دنيانڭ أجلِ فطريسندن أوّل إرادهٔ‌ِ أزليه‌نڭ إذنى ايله، خارجى بر مرض ويا مخرّب بر حادثه باشنه گلمزسه و اونڭ صانعِ حكيمى دخى أجلِ فطريدن أوّل اونى بوزمازسه، هر حالده حتّى فنّى بر حساب ايله بر گون گله‌جك كه:

اِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ

وَاِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ

وَاِذَا الْجِبَالُ سُيِّرَتْ

اِذَا السَّمَٓاءُ انْفَطَرَتْ

وَاِذَا الْكَوَاكِبُ انْتَثَرَتْ

وَاِذَا الْبِحَارُ فُجِّرَتْ

معنالرى و سرلرى، قديرِ أزلينڭ إذنى ايله تظاهر ايدوب، او دنيا اولان بيوك إنسان سكراته باشلايوب عجيب بر خيريلتى ايله و مدهش بر صوت ايله فضايى چينلاتوب طولديره‌جق، باغيروب ئوله‌جك؛ صوڭره أمرِ إلٰهى ايله ديريله‌جكدر.

اينجه رمزلى بر مسئله‌

ناصلكه صو، كندى ضررينه اولارق إنجماد ايدر. بوز، بوزڭ ضررينه تميّع ايدر. لبّ، قشرڭ ضررينه قوّتلشير. لفظ، معنا ضررينه قالينلاشير. روح، جسد حسابنه ضعيفلشير. جسد، روح حسابنه اينجه‌لشير.

اويله ده: عالمِ كثيف اولان دنيا، عالمِ لطيف اولان آخرت حسابنه، حيات ماكينه‌سنڭ ايشله‌مسيله شفّافلاشير، لطيفلشير. قدرتِ فاطره، غايت حيرت ويريجى بر فعاليتله كثيف، جامد، سونمش، ئولمش أجزالرده نورِ حياتى سرپمسى، بر رمزِ قدرتدر كه؛ عالمِ لطيف حسابنه شو عالمِ كثيفى نورِ حيات ايله أريتييور، يانديرييور، ايشيقلانديرييور، حقيقتنى قوّتلشديرييور.

أوت، حقيقت نه قدر ضعيف ايسه ده ئولمز، صورت گبى محو اولماز. بلكه تشخّصلرده، صورتلرده سير و سفر ايدر. حقيقت بيور، إنكشاف ايدر، گيتدكجه گنيشلنير. قشر و صورت ايسه أسكيلشير، اينجه‌لشير، پارچه‌لانير. ثابت و بيومش حقيقتڭ قامتنه ياقيشمق ايچون داها گوزل اولارق تازه‌لشير. زياده و نقصان نقطه‌سنده حقيقتله صورت، معكوسًا متناسبدرلر. يعنى: صورت قالينلاشدقجه، حقيقت اينجه‌لشير. صورت اينجه‌لشدكجه، حقيقت او نسبتده قوّت بولور. ايشته شو قانون، قانونِ تكامله داخل اولان بتون أشيايه شاملدر.

ديمك هر حالده بر زمان گله‌جك كه: كائنات حقيقتِ عظماسنڭ قشر و صورتى اولان عالمِ شهادت، فاطرِ ذو الجلالڭ إذنيله پارچه‌لانه‌جق. صوڭره داها گوزل بر صورتده تازه‌لنه‌جكدر. يَوْمَ تُبَدَّلُ الْاَرْضُ غَيْرَ الْاَرْضِ سرّى تحقّق ايده‌جكدر.

الحاصل: دنيانڭ موتى ممكن، هم هيچ شبهه گتيرمز كه ممكندر.

ايكنجى مسئله: موتِ دنيانڭ وقوع بولماسيدر. شو مسئله‌يه دليل: بتون أديانِ سماويه‌نڭ إجماعيدر و بتون فطرتِ سليمه‌نڭ شهادتيدر و شو كائناتڭ بتون تحوّلات و تبدّلات و تغيّراتنڭ إشارتيدر. هم عصرلر، سنه‌لر عددنجه ذى‌حيات دنيالرڭ و سيّار عالملرڭ، شو دنيا مسافرخانه‌سنده موتلريله، أصل دنيانڭ ده اونلر گبى ئولمسنه شهادتلريدر.

شو دنيانڭ سكراتنى، آياتِ قرآنيه‌نڭ إشارت ايتديگى صورتده تخيّل ايتمك ايسترسه‌ڭ، باق: شو كائناتڭ أجزالرى، دقيق، علوى بر نظام ايله بربرينه باغلانمش. خفى، نازك، لطيف بر رابطه ايله طوتونمش و او درجه بر إنتظام ايچنده‌در كه؛ أگر أجرامِ علويه‌دن تك بر جِرم، ‌﴿كُنْ‌﴾ أمرينه ويا "محورندن چيق" خطابنه مظهر اولونجه، شو دنيا سكراته باشلار. ييلديزلر چارپيشه‌جق، أجراملر طالغه‌لانه‌جق، نهايتسز فضاىِ عالمده ميليونلر گلّه‌لرى، كره‌لر گبى بيوك طوپلرڭ مدهش صدالرى گبى واويلايه باشلار. بربرينه چارپيشه‌رق، قيغلجيملر صاچارق، طاغلر اوچارق، دڭزلر يانه‌رق ير يوزى دوزلنه‌جك.

ايشته شو موت و سكرات ايله قديرِ أزلى كائناتى چالقه‌لار؛ كائناتى تصفيه ايدوب، جهنّم و جهنّمڭ مادّه‌لرى بر طرفه، جنّت و جنّتڭ موادِّ مناسبه‌لرى باشقه طرفه چكيلير، عالمِ آخرت تظاهر ايدر.

اوچنجى مسئله: ئوله‌جك عالمڭ ديرلمسى ممكندر. چونكه ايكنجى أساسده إثبات ايديلديگى گبى؛ قدرتده نقصان يوقدر. مقتضى ايسه، غايت قوّتليدر. مسئله ايسه ممكناتدندر. ممكن بر مسئله‌نڭ غايت قوّتلى بر مقتضيسى وار ايسه، فاعلڭ قدرتنده نقصانيت يوق ايسه؛ اوڭا ممكن دگل، بلكه واقع صورتيله باقيله‌بيلير.

رمزلى بر نكته‌

شو كائناته دقّت ايديلسه گورونويور كه: ايچنده ايكى عنصر وار كه، هر طرفه اوزانمش، كوك آتمش. خير شر، گوزل چركين، نفع ضرر، كمال نقصان، ضيا ظلمت، هدايت ضلالت، نور نار، ايمان كفر، طاعت عصيان، خوف محبّت گبى آثارلريله، ميوه‌لريله شو كائناتده أضداد بربريله چارپيشييور. دائما تغيّر و تبدّلاته مظهر اولويور. باشقه بر عالمڭ محصولاتنڭ تزگاهى حكمنده چرخلرى دونويور. ألبته او ايكى عنصرڭ بربرينه ضد اولان داللرى و نتيجه‌لرى، أبده گيده‌جك؛ تمركز ايدوب بربرندن آيريله‌جق. او وقت، جنّت جهنّم صورتنده تظاهر ايده‌جكدر.

مادام عالمِ بقا، شو عالمِ فنادن ياپيلاجقدر. ألبته عناصرِ أساسيه‌سى، بقايه و أبده گيده‌جكدر. أوت جنّت جهنّم، شجرهٔ‌ِ خلقتدن أبد طرفنه اوزانوب أگيله‌رك گيدن دالنڭ ايكى ميوه‌سيدر و شو سلسلهٔ‌ِ كائناتڭ ايكى نتيجه‌سيدر و شو سَيْلِ شئوناتڭ ايكى مخزنيدر و أبده قارشى جريان ايدن و طالغه‌لانان موجوداتڭ ايكى حوضيدر و لطف و قهرڭ ايكى تجلّيگاهيدر كه؛ دستِ قدرت بر حركتِ شديده ايله كائناتى جالقالاديغى وقت، او ايكى حوض مناسب مادّه‌لرله طولاجقدر.

شو رمزلى نكته‌نڭ سرّى شودر كه:‌

حكيمِ أزلى عنايتِ سرمديه و حكمتِ أزليه‌نڭ إقتضاسيله، شو دنيايى تجربه‌يه محل و إمتحانه ميدان و أسماءِ حسنى‌سنه آيينه و قلمِ قدر و قدرتنه صحيفه اولمق ايچون ياراتمش. و تجربه و إمتحان ايسه نشو و نمايه سببدر. او نشو و نما ايسه، إستعدادلرڭ إنكشافنه سببدر. او إنكشاف ايسه، قابليتلرڭ تظاهرينه سببدر. او قابليتلرڭ تظاهرى ايسه، حقائقِ نسبيه‌نڭ ظهورينه سببدر. حقائقِ نسبيه‌نڭ ظهورى ايسه، صانعِ ذو الجلالڭ أسماءِ حسنى‌سنڭ نقوشِ تجلّياتنى گوسترمسنه و كائناتى مكتوباتِ صمدانيه صورتنه چويرمسنه سببدر.

ايشته شو سرِّ إمتحان و سرِّ تكليف ايله‌در كه؛ أرواحِ عاليه‌نڭ ألماس گبى جوهرلرى، أرواحِ سافله‌نڭ كومور گبى مادّه‌لرندن تصفّى ايدر، آيريلير.

ايشته بو مذكور سرلر گبى داها بيلمديگمز چوق اينجه، عالى حكمتلر ايچون، عالمى بو صورتده إراده ايتديگندن شو عالمڭ تغيّر و تحوّلنى دخى او حكمتلر ايچون إراده ايتدى. تحوّل و تغيّر ايچون ضدلرى بربرينه حكمتله قاريشديردى و قارشى قارشى‌يه گتيردى. ضررلرى منفعتلره مزج ايده‌رك، شرلرى خيرلره إدخال ايده‌رك، چركينلكلرى گوزللكلرله جمع ايده‌رك، خمور گبى يوغوره‌رق شو كائناتى تبدّل و تغيّر قانوننه و تحوّل و تكامل دستورينه تابع قيلدى.

وقتا كه مجلسِ إمتحان قپاندى. تجربه وقتى بيتدى. أسماءِ حسنى حكمنى إجرا ايتدى. قلمِ قدر، مكتوباتنى تماميله يازدى. قدرت، نقوشِ صنعتنى تكميل ايتدى. موجودات، وظائفنى ايفا ايتدى. مخلوقات، خدمتلرينى بيتيردى. هر شى، معناسنى إفاده ايتدى. دنيا، آخرت فدانلرينى يتيشديردى. زمين، صانعِ قديرڭ بتون معجزاتِ قدرتنى، عموم خوارقِ صنعتنى تشهير ايدوب گوستردى. شو عالمِ فنا، سرمدى منظره‌لرى تشكيل ايدن لوحه‌لرى زمان شريدينه طاقدى.

او صانعِ ذو الجلالڭ حكمتِ سرمديه‌سى و عنايتِ أزليه‌سى؛ او إمتحان نتيجه‌لرينى، او تجربه‌نڭ نتيجه‌لرينى، او أسماءِ حسنى‌نڭ تجلّيلرينڭ حقيقتلرينى، او قلمِ قدر مكتوباتنڭ حقائقنى، او نمونه‌مثال نقوشِ صنعتنڭ أصللرينى، او وظائفِ موجوداتڭ فائده‌لرينى، غايه‌لرينى، او خدماتِ مخلوقاتڭ اجرتلرينى و او كلماتِ كتابِ كائناتڭ إفاده ايتدكلرى معنالرڭ حقيقتلرينى و إستعداد چكردكلرينڭ سنبللنمه‌سنى و بر محكمهٔ‌ِ كبرا آچماسنى و دنيادن آلينمش مثالى منظره‌لرڭ گوسترمسنى و أسبابِ ظاهريه‌نڭ پرده‌سنى ييرتمسنى و هر شى طوغريدن طوغرى‌يه خالقِ ذو الجلالنه تسليم ايتمه‌سى گبى حقيقتلرى إقتضا ايتدى و او مذكور حقيقتلرى إقتضا ايتديگى ايچون، كائناتى دغدغهٔ‌ِ تغيّر و فنادن، تحوّل و زوالدن قورتارمق و أبديلشديرمك ايچون او ضدلرڭ تصفيه‌سنى ايستدى و تغيّرڭ أسبابنى و إختلافاتڭ مادّه‌لرينى تفريق ايتمك ايستدى. ألبته قيامتى قوپاره‌جق و او نتيجه‌لر ايچون تصفيه ايده‌جك.

ايشته شو تصفيه‌نڭ نتيجه‌سنده جهنّم أبدى و دهشتلى بر صورت آلوب، طائفه‌لرى وَامْتَازُوا الْيَوْمَ اَيُّهَا الْمُجْرِمُونَ تهديدينه مظهر اولاجق. جنّت أبدى، حشمتلى بر صورت گيه‌رك أهل و أصحابى سَلَامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدٖينَ خطابنه مظهر اولاجق. يگرمى سكزنجى سوزڭ برنجى مقامنڭ ايكنجى سؤالنده إثبات ايديلديگى گبى؛ حكيمِ أزلى، شو ايكى خانه‌نڭ سكنه‌لرينه، قدرتِ كامله‌سيله أبدى و ثابت بر وجود ويرر كه؛ هيچ إنحلال و تغيّره و إختيارلغه و إنقراضه معروض قالمازلر. چونكه إنقراضه سببيت ويرن تغيّرڭ أسبابى بولونماز.

دردنجى مسئله: شو ممكن، واقع اولاجقدر. أوت دنيا، ئولدكدن صوڭره آخرت اولارق ديريلتيله‌جكدر. دنيا خراب ايديلدكدن صوڭره، او دنيايى ياپان ذات، ينه داها گوزل بر صورتده اونى تعمير ايده‌جك، آخرتدن بر منزل ياپه‌جقدر. شوڭا دليل باشده قرآنِ كريم بيڭلر براهينِ عقليه‌يى تضمّن ايدن عموم آياتيله و بتون كتبِ سماويه بونده متّفق بولونديغى گبى؛ ذاتِ ذو الجلالڭ أوصافِ جلاليه‌سى و أوصافِ جماليه‌سى و أسماءِ حسنى‌سى، بونڭ وقوعنه قطعى صورتده دلالت ايدرلر و أنبيايه گوندرديگى بتون سماوى فرمانلرى ايله قيامتى و حشرڭ ايجادينى وعد ايتمش. ايشته مادام وعد ايتمش، ألبته ياپه‌جقدر. اوننجى سوزڭ سكزنجى حقيقتنه مراجعت ايت. هم باشده محمّدِ عربى عليه الصلاة والسلامڭ بيڭ معجزاتنڭ قوّتيله، بتون أنبياء و مرسلينڭ و أولياء و صدّيقينڭ، وقوعنده متّفق اولوب خبر ويردكلرى گبى؛ شو كائنات بتون آياتِ تكوينيه‌سيله، وقوعندن خبر ويرييور.

الحاصل: اوننجى سوز بتون حقائقيله، يگرمى سكزنجى سوز ايكنجى مقامنده لاسيّمالرده‌كى بتون براهينيله، غروب ايتمش گونشڭ صباحلين يڭيدن طلوع ايده‌جگى درجه‌سنده بر قطعيتله گوسترمشدر كه: حياتِ دنيويه‌نڭ غروبندن صوڭره شمسِ حقيقت، حياتِ اُخرويه صورتنده چيقاجقدر.

ايشته باشدن بورايه قدر بياناتمز، إسمِ حكيمدن إستمداد و فيضِ قرآندن إستفاده صورتنده قلبى قبوله، نفسى تسليمه، عقلى إقناعه إحضار ايچون "درت أساس" سويله‌دك. فقط بز نه‌يز كه، بوڭا دائر سوز سويله‌يه‌جگز. أصل شو دنيانڭ صاحبى، شو كائناتڭ خالقى، شو موجوداتڭ مالكى نه سويله‌يور؛ اونى ديڭله‌ملى‌يز. ملك صاحبى سوز سويلركن باشقه‌لرينڭ نه حدّى وار كه، فضوليانه قاريشسين...

ايشته او صانعِ حكيم، دنيا مسجدنده و أرض مكتبنده، عصرلر آرقه‌سنده اوطوران طائفه‌لرڭ عموم صفلرينه خطابًا ايراد ايتديگى خطبهٔ‌ِ أزليه‌سنده، كائناتى زلزله‌يه ويرن

اِذَا زُلْزِلَتِ الْاَرْضُ زِلْزَالَهَا

وَاَخْرَجَتِ الْاَرْضُ اَثْقَالَهَا

وَ قَالَ الْاِنْسَانُ مَالَهَا

يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ اَخْبَارَهَا

بِاَنَّ رَبَّكَ اَوْحٰى لَهَا

يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ اَشْتَاتًا لِيُرَوْا اَعْمَالَهُمْ

فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ

وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ

و بتون مخلوقاتى نشئه‌لنديرن، شوقه گتيرن

وَبَشِّرِ الَّذٖينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ اَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرٖى مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا قَالُوا هٰذَا الَّذٖى رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَاُتُوا بِهٖ مُتَشَابِهًا وَلَهُمْ فٖيهَٓا اَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَهُمْ فٖيهَا خَالِدُونَ

گبى بيڭلر فرمانلرى، مالك الملكدن، صاحبِ دنيا و آخرتدن ديڭله‌ملى‌يز. "آمنّا و صدّقنا" ديمه‌لى‌يز.

سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَٓا اِلَّا مَا عَلَّمْتَنَٓا اِنَّكَ اَنْتَ الْعَلٖيمُ الْحَكٖيمُ

رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَٓا اِنْ نَسٖينَٓا اَوْ اَخْطَاْنَا

اَللّٰهُمَّ صَلِّ عَلٰى سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ عَلٰى اٰلِ سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ كَمَا صَلَّيْتَ عَلٰى سَيِّدِنَا اِبْرَاهٖيمَ وَ عَلٰى اٰلِ سَيِّدِنَا اِبْرَاهٖيمَ اِنَّكَ حَمٖيدٌ مَجٖيدٌ

(↑Sayfa Başı↑)

Önceki Risale: Yirmi Sekizinci Söz ←Sözler → Otuzuncu Söz: Sonraki Risale