Kur'an • 33 Hadis • Evrâd • Sözler • Mektubat • Lem'alar • Şuâlar • Tarihçe-i Hayat • İşarat-ül İ'caz • Mesnevi-î Nuriye • Asâ-yı Mûsa • Barla Lahikası • Kastamonu Lahikası • Emirdağ Lahikası-1 • Emirdağ Lahikası-2 • Sikke-i Tasdik-i Gaybî • Muhakemat • Âsâr-ı Bedîiyye • Mesnevi-i Nuriye (Badıllı) • İşarat-ül İ'caz (Badıllı) • Rumuzat-ı Semaniye • Tüm Risaleler

Önceki Risale: Bakara 7: Kalplerin Mühürlenmesi ← İşarat-ül İ'caz (Badıllı) → Bakara 9-10: Münafıkların Aldatması: Sonraki Risale

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ اٰمَنّٰ بِاللّٰهِ وَ باِلْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَمَاهُمْ بِمُؤْمِنٖينَ[değiştir]

Bu ayetin, üstteki ayet ve ayetlerle münasebet ve diziliş vechi şöyledir: Nasıl ki hükümde müştereklik noktasında aynı manayı ifade eden müfredin müfrede atfedilmesi oluyor.. Ve maksadda ittihad etmelerinden dolayı cümlenin cümleye atfı yapılıyor.. Onun gibi, bazen kıssa ve hikayeler, garaz ve hedefte münasebettarlıkları olduğu için, bir kıssa başka bir kıssaya atfedilebiliyor. İşte burada da münafıkların kıssası, kafirlerinkine atfedilmiş. Yani, münafıkların hallerini beyan eden "On iki ayet"in hülasası, kâfirlerin hallerini dile getiren iki ayetin meallerine atfedilmiştir.

Evet, vaktaki Tenzil, (Kuran-ı Hakîm) ذٰلِكَ الْكِتَابُ diye o kitab-ı kerimin sena ve medhiyle iftitah eyledi. Sonra Kuranın senasının semere ve meyvesi olarak mü'minlerin medhi onu izledi. Sonra, bunun arkasından mü'minlerin zıddı olan kafirlerin zemmi geldi. Çünki اِنَّمَا الْاَشْيَاءُ تُعْرَفُ بِاَضْدَادِهَا sırriyle, mü'minlerin değer ve kıymetleri bilinsin diye kâfirlerin bahsi istirdaf edilmiş, hemen arkasından gelmiştir. Daha sonra da, hikmet-i irşadı tamamlamak ve üç kısım insanların (mü'min, kafir, münafık) halini beyan etmek noktasında meseleyi tekmil etmek üzere münafıkların bahsi bunu ta'kip eylemesi görülmüştür.

MÜHİM BİR BAHİS (Müellif)[değiştir]

Sual 32[değiştir]

Eğer desen: Ne için Kur'an, kâfirlerin küfr-ü mahz olan küfürleri hakkında (burada) yalnız iki ayetle îcaz edip kısaca bitirdi. Amma münâfıklar hakkında ise, on iki ayetle itnab eyleyip uzun söyledi?

Cevaben sana denilir ki: Onun böyle olması bazı hikmetli nükteler içindir.

Birinci hikmetli nükte: Düşman tanınmadığı ve bilinmediği müddetçe daha çok zararlı düşer. Şayet düşman Muhannes olsa, yani gizli, örtülü ve içten karıştırıcı olsa; daha çok habis olur.. Ve eğer yalancı kezzab olsa, daha çok ifsadcı olur.. Ve eğer adüvv, dahilî olsa, zararı daha çok büyük olur. Zira dahilî düşman salabeti gevşetir, kuvveti dağıtır. Haricî düşman ise; dinin ve millî salabetin kuvvetlenmesine, toparlanmasına sebebiyet verir. Evet, nifakın İslâma yaptığı cinayet, verdiği zarar - maateessüf- pek büyüktür. Ve halen İslâm alemindeki şu müşevveşiyet ve karışıklıklar da hep nifaktan gelmiştir. İşte onun için Kur'an-ı Hakîm münafıkların aleyhinde, haddı mütecaviz olan kötülük ve şenaatlarının zararlarından çokça bahsetmiştir.

İkinci Nükte: Münafıkların mü'minlerle ihtilatları olduğu yani, içiçe ve beraberce yaşadıkları için, mü'minlerle yavaş-yavaş ünsiyet peyda ediyor ve azar azar imanla ülfete alışıyor. Ve peyderpey kendi amellerinin halini kötü görme ve hareketlerini şe'ni bulma halı sebebiyle, durumlarından nefreti kesbetmeye başlayabilirler. Daha sonra, kelime-i tevhid olan لَا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ kelamı lisanından kalbine doğru damlamaya başlayabilir. (Onun için, münafıkların sıfat ve tavsifatları bu gibi hikmetlerden dolayı çokça yad'a getirilmiştir.)

Üçüncü Nükte: Münafıkın, küfrün üstünde ziyade gelen bir çok cinayetleri daha vardır. Mesela: İstihza, aldatma, tedlis, hile, yalancılık ve riyakarlık gibi...

Dördüncü Nükte: Münafıkların çoğu ehl-i kitaptan ve cerbeze-i vehmiyye ehlinden oldukları için; hileci, dessas ve aldatıcı olup, şeytanî bir zekaya da sahib oluyorlar. Öyle ise: Kur'anın, haklarında itnab yapıp uzatması, belagatça en isabetli düşen bir iş olmuştur.

ŞİMDİ AYETİN TAHLİLİ[değiştir]

İşte bilmiş ol ki: مِنَ النّٰاسِ kelamı, bir vech ile مَنْ يَقُولُ deki مَنْ nin bir ön haberidir.

Sual 33[değiştir]

Eğer desen: Münafık'ın bir insan olduğu bedihidir, açıktır. Neden ayet مِنَ النّٰاسِ (Yani, insanlardan) diye ta'rif eylemiş?..

Cevaben sana denilir ki: Evet, hüküm olunan şey, eğer bedihî ise, o halde o şeyin ve hükmün levazımından birisi maksûd ve garaz olur. İşte burada o levazımlardan birisi "Taaccüb"dür. Yani: O hükmün ve o şeyin acaibliğini izhardır. Güya ayet der ki: Rezil münafık'ın bir insan olması ne kadar aciptir. Zira insan mükerremdir; onun şe'ni şunun gibi hissetin, alçaklığın derekesine düşmek değildir. Evet, münafıklık insana yakışmaz.

Sual 34[değiştir]

Eğer desen: Ayet, ne için نَاسِ kelimesini مَنْ den önce zikretmiş? (Yani, niçin "insan"ı başa almış?)

Cevaben sana denilir ki: "Taaccüb" inşasının şe'ni "Sadaret"tir, ön doğuştur. Aynı zamanda mübtedâ sıfatı üzerinde nazarın temerküz etmiş olmasıdır ki, asıl olarak garaz ve maksadın merci' ve menatı da bu hususdur. Aksi halde nazar durup bekleyecek, sonra Habere geçebilecektir.

Hem sonra, النّٰاسِ tarzındaki ünvandan bazı letaifler de tereşşüh edip dışarı sızmaktadır.

İşte Birincisi: Münafıkları "insanlar" umumîyeti içerisinde göstererek şahsen ta'yin etmemesi ve açığa çıkarıp ta rüsvay etmemesi, belki النّٰاسِ ünvanı altında setredip, gizlemesi mühim bir hikmet içindir. Bu hikmet ise, şunu îma ediyor ki: Peygamberin (A.S.M.) siyaset ve idaresinde en münasip düşen vaziyet, onları setretmek ve perdeyi yüzlerinden kaldırıp açmamaktadır. Zira eğer onları şahsen teşhis ve tayin edip izhar etmiş olsa idi, mü'minler dahi -kendi haklarında- vesveseye kapılabililerdi.^[1] Çünki, nefsin hile ve desiselerinden emin olunmaz. Vesvese ise korkuya, korku da riyaya, riya ise nifaka müncer olabilir, sürükliyebilirdi.

Hem eğer münafıkları ta'yin ederek, insanların içersinde pis ve rezil olarak göstermiş olsaydı, denebilirdi ki; peygamber tereddüd içersindedir, etba'ına vusûk ve itimadı yoktur. Hem bununla beraber, fesadın az bir bölümü de olsa; hicap perde altında kalırsa, yavaş yavaş sönmeye yüz tutar. Sahibi de o perde altında ve gizlilik arksında kendini kurtarmaya çalışır. Ama eğer perde yırtılıp kalksa; Hadis-i Şerifte اِذَاَ لَمْ تَسْتَحِ فَافْعَلْ مَا شِئْتَ ^[2] hükmüne binaen, (Yani: Haya etmediğin zaman, istediğini yap!) o münafık "madem öyledir, ne olursa olsun" diyecek ve çekinmeden pisliği yaymaya başlayacaktır.

İkincisi: النّٰاسِ ile ta'bir ve ifade edilmesinde işaret eder ki; nifak'ın insanlığa çok münafi olan bir çok sıfatlarından kat-ı nazar, bunlardan en umumîsi olan insaniyet sıfatı dahi ona münafidir, zıddır. Zira, insan mükerremdir; bu rezalet onun şanına yakışmaz.

Üçüncüsü: النّٰاسِ kelimesinin bir remzi de; nifak yalnız bir taifeye veya insanların bir tabakasına mahsus olan bir şey değildir, belki insan nev'i içerisinde -hangi taife olursa olsun- nifakın bulunabileceğine işarettir.

Dördüncüsü: النّٰاسِ şunu da telvih eder ki; nifak, insan olan her kesin şeref ve haysiyetini ihlal eden rezil bir haldir. Öyle ise, her kesin gazab, öfke ve hiddeti nifakın aleyhinde harekete geçmesi gerekmekte ve bütün insanların onu tahdid altında bulundurmağa teveccüh eylemesi lazım gelmektedir, ta ki, o zehir yayılma isti'dadını göstermesin. Nasıl ki bazen bir taifenin, bir cemaatin şeref ve hasiyetlerini haleldar eden bir ferdinin yaptığı şenaat ve kötü bir fiili, bütün o taife veya cemaatın gazab ve hiddetini heyecana getirdiği gibi...

Şimdi مَنْ يَقُولُ اٰمَنَّا ya geçiyoruz.

Sual 35[değiştir]

Eğer desen: Neden ayet يَقوُلُ diye müfred siğasını kullanmış, يَقُولُونَ dememiş?.. Lâkin اٰمَنّٰا yı ise, cem' yapmış?. Halbuki ikisinin de mercii birdir. Yani نَاسِ dir?..

Cevaben sana denilir ki: Bunda latif bir zarafete işaret vardır. O da şudur ki; buradaki mütekellim-i maal-ğayr'ın bir mütekellim-i vahde olduğunu izhar etmek içindir. Demek ki, burada يَقوُلُ lafzı, sadece telaffuzda bir mütekellim-i vahdedir. اٰمَنّٰا ise, hükümde mütekellim-i maalğayr olduğundan, aynen telaffuz edilmiştir. Sonra, bu اٰمَنّٰا cem'i, münafıkların davalarından hikaye olduğu için; hikayenin suret ve şeklinde ise, hikaye edilenin اٰمَنّٰا diye olan sözü iki vecihle reddedildiğine işaret olduğu gibi; hikaye edicinin hikayesi iki cihetle kuvvetlendiğine de işaret vardır. Zira ayet, يَقوُلُ maddesiyle remzeder ki; onların sözleri, itikadlı olan fiillerinden gelen bir söz değidir. Belki de o sözü kalbleri ile değil, sadece ağızlarıyla konuşuyorlar. Hem yine يَقوُلُ siğasıyla îma eder ki; onların durmadan kendilerini müdafaa etmeleri ve iddiakârlıkta bulunmaları vicdanî bir müharrikten değil, insanlara müraîlik yapmalarındandır.

Amma mazî siğasıyla اٰمَنّٰا ile dava ettikleri şeyde, kendilerinden şöyle bir îma gelmektedir ki: "Bizler ehl-i kitap cemaatleri zaten evvelce iman etmişizdir; şimdi nasıl etmeyeceğiz?..

Hem اٰمَنّٰا daki نا lafzında da (yani "bizler") yine kendilerinden sezilip gelen bir îma vardır ki; lisan-ı halleri der: "Bizler hizipleşmiş, ayrı grup olarak teşekkül etmiş bir cemaatiz; tekzip eden ve edilen her hangi bir ferd gibi değiliz.

Amma بِاللّٰهِ وَ بِالْيَوْمِ الْاٰخِرِ cümlesi ise, bil ki: Tenzilin üslubu, hikaye edeni, ya da hikaye edeceği şeyin mealini, ya da sözünün hülasasını ele alarak, içinde tasarruf etme hakkına sahiptir.

İşte birinci hale göre: Onlar imanın rükünlerinden ilkini ve sonrakini zikrettiler. Tâ ki, (İlki Allah'a iman, Ahirete iman) kuvvetliyi izhar ile sadakatlarını(!) ibraz eylesinler. Çünki, onlardan kabul edilebilecek en yakın olanı o iki rükün olduğu içindir. Hem birbirine yakınlıkları olduğu halde, بِاللّٰهِ ile وَ بِالْيَوْمِ الْاٰخِرِ deki بِ yi tekrar ederek, iman erkanının silsilesine işaret etmek istediler.

İkinci hale göre ise: O söz, Allahın kelamı olması hasebiyle; imanın yalnız iki kutbunun (Allah'a iman, sonraki de ahirete iman) zikrinde şöyle bir işaret vardır ki: Onların bu kuvvetli olan iki kutba iman ettiklerini iddia etmeleri de, iman değildir. Zira, bu iki kutb-u imanîye olan imanları, istenilen vecihte gerçek bir iman değildir. Hem بِ yi iki defa tekrar etmekteki sebep, hakikî iman ile, onların imanları arasıda olan tefavütü, yani hakikî imandan uzaklığı göstermek içindir. Zira, Allah'a iman demek, onun şeksiz varlığı ve birliğine iman demektir. Keza, Ahiret gününe iman demek, -az üst tarafta geçtiği üzere- onun hakikatına ve bila şüphe geleceğine iman demektir.

وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنٖينَ ye gelince, (mealen manası: Onlar iman etmiş değiller)

Sual 36[değiştir]

Eğer desen: Neden Kur'an, ayetin arasında geçen اٰمَنّا lafzına daha çok benzeyen وَمَا اٰمَنُوا yi kullanmadı?

Cevaben sana denilir: Tâ ki, sureta bir tenakuzun varlığı tevehhüm edilmiş olmasın. Hem ta ki, اٰمَنّا nın zatına (kendisine) bir tekzip rücû' etmiş olmasın. Çünki اٰمَنّا nın zahir inşaiyeti hasebiyle tekzip edilmekten men' olunma hali vardır. Belki tâ, nefy ve tekzib, اٰمَنّا dan müstefad olan zımnî cümleye rucu' etsin. Zımnî cümle de şudur: فَنَحْنُ مُؤْمِنُونَ (Bizler zaten iman etmişizdir.)

Ayrıca, وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنٖينَ yi ismî cümle ile zikretmesinde, onlardan imanın nefyi, yokluğu devamlı olduğuna delalet etmek içindir.

Son derece dakik bir nükte (Müellif)[değiştir]

Sual 37[değiştir]

Eğer desen: مَا i nefy, cümlenin başında geldiği halde, neden devamlılığın nefyine delalet etmiyor?..

Cevaben sana denilir: Nefy, kesif ve katı olan harfin manasıdır. Devamlılık ise, hafif olan heyetin (yani, ismî cümle heyetinin) manası olur. Buna göre nefy işi, hüküme daha çok işleyen, nüfûz eden ve ona en yakın olan şeydir.

Sual 38[değiştir]

Eğer desen: وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنٖينَ deki مَا haberin üzerine بِ nin gelmesi nüktesi nedir, neye binaendir.?

Cevaben sana denilir: Bundaki ince nükte ise, tâ delalet etsin ki, onlar (münafıklar) her ne kadar sureten iman etmiş olsalar da, hakikatte onlar iman'a ehil ve layık kişiler değildir.

Zira, مَا زَيْدٌ سَخِيًّا ile مَا زَيْدٌ بِسَخِيّ arasında fark vardır. Çünki bunların birincisinde; kişiliğinin havaîliğinden ötürü manası şöyle: "Zeyd, ehli de olsa, kerimlerin nevinden de bulunsa, o bilfiil sahilik, cömertlik yapamaz." Amma ikinci ibarenin manası: "Zeyd, zatı itibarıyla bilfiil iyilik yapan bir kişi de olsa, semahat'a, âlicenablığa kabiliyetli değil, sahîlerin sınıfından da olamaz."