Risale:Bakara 19-20: Münafıklar Hakkında Yağmur Temsili (İ.İ. Badıllı)

Kur'an • 33 Hadis • Evrâd • Sözler • Mektubat • Lem'alar • Şuâlar • Tarihçe-i Hayat • İşarat-ül İ'caz • Mesnevi-î Nuriye • Asâ-yı Mûsa • Barla Lahikası • Kastamonu Lahikası • Emirdağ Lahikası-1 • Emirdağ Lahikası-2 • Sikke-i Tasdik-i Gaybî • Muhakemat • Âsâr-ı Bedîiyye • Mesnevi-i Nuriye (Badıllı) • İşarat-ül İ'caz (Badıllı) • Rumuzat-ı Semaniye • Tüm Risaleler

Önceki Risale: Bakara 17-18: Münafıklar Hakkında Ateş Temsili ← İşarat-ül İ'caz (Badıllı) → Bakara 21-22: İbadet ve Tevhid Bahsi: Sonraki Risale

اَوْكَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَٓاءِ فٖيهِ ظُلُمَاتٌ وَرَعْدٌ وَبَرْقٌ يَجْعَلوُنَ اَصَابِعَهُمْ فٖيٓ اٰذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتدِ وَاللَّهُ مُحٖيطٌ بِالْكَافِرٖينَ

يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ اَبْصَارَهُمْ كُلَّمَٓا اَضَٓاءَلَهُمْ مَشَوْا فٖيهِ وَاِذَآ اَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُوا وَلَوْشَٓاءَ اللّٰهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ اَبْصَارِهِمْ اِنَّ اللّٰهَ عَلٰي كُلِّ شَيْءٍ قَدٖيرٌ

Ey aziz bilmiş ol ki: Şu ayette (iki ayette) dahi "üç vecih" den medar-ı nazar olacak yönleri vardır. Bunlar:

1- Önceki ayet ile nazmı dizilişi ve irtibatı..

2- Kendi cümleleri arasında intizamlı münasetli dizilişi..

3- Cümle cümle (kelime ve kelam olarak) heyetleri arasında olan birbirlerine bakış... Bunun meseli, nümünesi; saatları dakikaları ve saniyeleri sayan millerin arasındaki irtibat ve münasebet gibidir.

Amma şu ayet ile (iki ayet) önceki ayet arasında olan nazm vechi ise

Bu ayette yine temsili tekrarlaması ve tasvirdeki izahı itnab edip uzatmış olmasıdır. Bu ise, münafıkların dehşet ve hayretleri içerisindeki hallerinin iki nev'e ayrıldığının tasvir edilmesine işaret içindir.

İşte birinci temsilin hülasası şöyledir: Münafık olan şahıs, vucüd sahrasında kendi kendini arkadaş ve sohbet-nişinlerinden ayrı düşüp tek başına ve kâinat cemiyetinden tardedilmiş, hakikat güneşinin hüküm ve tesirinden de hariç kalmış görüyor. Onun nazarında herşey madum ve yokdur. Umum mahlukat da kendine ecnebî ve yabancı görüyor. Bu vaziyette umum mevcudat onun nazarında sâkin ve sâkit, suskun ve cansız bir halde olup; vahşet, ürküntü ve humud da (sönmeklik) onları istila etmiş bir haldedir.

İşte acaba bu korkunç ürküntülü hal ile yaşayan bir münafık nerede?.. Nur-u iman ile bütün mevcudatı kendine samimi ahbablar suretinde gören ve umum kâinatla musahabet edip arkadaşlık Kur'an bir mü'min'in hal-i şifakârı nerede?!.

İkinci temsilin hülasasası da şudur:

Münafık olan şahıs zanneder ki; alem bütün eczasıyla kendisinin üzerine ve aleyhine kötü haberlerle ona haykırıyor.. Belalarıyla onu tehdit ediyor.. Hadiseleriyle ona sayhalar savuruyor.. Afet ve musibetleri ile de onun her taraftan sarmış vaziyettedir. Öyle ki, adeta bütün neviler kendisine düşmanlık etmek üzere ittifak etmiş gibidirler de; yararlı işler, menfaatlı haller kendisine zarar verici düşmanlara inkılab etmiş haldedir. İşte bu halet ise, -sabıkan geçtiği üzere- "istimdad noktası" ile "istinad noktaları"nın yokluğundan, kaybedilmişliğinden neşet etmektedir.. Ve işte acaba münafıkın şu kapkaranlık hal-ı pürmelalı nerede?!. Sonra imanın nuruyla bakan bir mü'minin kâinattan işittiği tesbihatlı ve tebşiratlı sadalarının meydana getirmekte olduğu huzur ve saadet hali nerede?!:

Hem yine bu iki ayetimizde (önceki ayetle bu ayette) iki defa temsil üslübunun tekrarlanmasında, münafıkların iki tabakaya inkısam ettiklerini ve birinci tabakası: Birinci temsildeki hale münasib düşen aşağı, ami kısmına.. İkinci tabakası ise: İkinci temsile muvafık olan mütekebbir ve mağrur kısmına ima etmektedir.

Amma samia nazaran (yani: Dinleyici makamında olana göre) bu temsilin kendi makamı ile olan münasebeti şudur ki: Kur'anın ilk muhatabları olan saff-ı evvel insanlar, düz ve geniş sahra ehli olup; sahrayı minder, göğü de çadır bezi gibi yaparak fıstat ve çadır edip hayat süren (yani: Düz sahra ehli çölde yaşayan insanlar, bilhassa eski zamanda medeniyet ve şehirlilikten uzak, nerede olsa konup barınan insanlar hep düz yerde yattıkları için bu tarzda teşbih yapılmıştır.) o insanlar hemen hemen hepisi temsilde gösterilen hali, ya kendileri bizzat yaşayarak ya da ebna-i cinsinden ayni tarz hayat sürenlerden işitmiş ve duymuş olduklarından; hiss-i umumî bu temsil ile ünsiyet içinde olması noktasından, köklü bir darb-ı mesel gibi mezkûr halden teessür duymalarıdır.

Amma ikinci temsilin birinci temsil ile münasebet ve irtibatı ise açıktır. Zira her ikiside bir çok noktalarda ittihad içinde olmalarıyla beraber bu, onun tekmil ve tamamlayıcısı mesabesinde kalıyor.

Amma temsilin içindekilerine benzetilenin münasebeti ise, beş vecih iledir. O vecihler de şöyledir:

1- Her iki tarafın, yani hem temsilde tasvir edilenlerin hemde ona benzetilenin yüzlerine bütün kurtuluş yollarının kapanmış olmasıyla, şiddetli hayret ve şaşkınlık içerisine düştükleri ve kurtuluşun çare ve sebeplerinin kendilerinden kesilip kaybolmuş olması..

2- Temsilde gösterilen halı yaşayanlarla temsil ve benzetme ile haline işaret edilen münafık'ın hali, her ikiside pek şiddetli bir korku içine düşmüş olmalarıdır. Hatta bunların her iki tarafı da hayal eder ki; bütün mevcudat kendilerine düşmanlık etmek üzere ittifak etmiş olarak hayatlarının bekasından bir an bile emin olunamaz bir haldedir.

3- Her ikisi de dehşetin en şiddetli hali içerisine düşmeleri ile, aklın ihtibalını (oynatmasını) ve fesadını netice vermiş olduğundan, tebellühe yani bunaklık ve oynatmaya kadar gitmişlerdir. İşte bunların hal ve vaziyetleri; kılınç parıltısını gördüğü zaman kendini korumak için(!) gözünü yuman.. ya da tüfenk sesini duyduğunda yaralanmaktan uzak kalayım diye kulaklarını tıkayan.. veyahutta güneşin batmasını istemiyen adamın, feleğin çarhı devredip dönmesin diye saatının zenbereğini tutan adamların haline benziyor. Ne kadar ahmaklık değil mi? Evet çünki: Saika, yıldırım ve şimşek, kulakların tıkanmasıyla sıçrayıpta gitmiyor. Yakıcı ve yandırıcı olan yıldırım da gözlerin yumulup kapatılmasıyla, acıyıpta hareketini durdurmuyor.. Evet onların bu vaziyetteki hallerinden görünen şey odur ki, artık kendileri için tutunacak birşeyler kalmamıştır.

4- Güneş, yağmur, ziya ve su nasıl ki çiçeklerin hayat kaynağı, bitkilerin mürebbisidirler. Aynı zaman da, ölmüş şeylerin laşelerin teaffununa ve kazuratın, posaların da kokuşmasına sebeptirler. İşte onun gibi rahmet ve ni'metlerin dahi kendilerini ona muhtaç bilerek bekleyen ve tam isteyen layık mevki'lerine tesadüf etmezse ve bunların kıymetine takdir edip bilenlere rast gelmezse; zahmet ve azaba inkılab edebiliyorlar.

5- Nasıl ki, cüzlere tatbik etme işi nazara alınmaksızın temsilli istiarenin in'ikadında (yerine oturmasında) asıl olan şey temsilin kendisi ile ona benzetilenin arasında olan iki mealin tenasüplüğünün bulunmasıdır. Öyle de: Burada da ikisinin eczaları arasında münasebet bulunmaktadır. Zira ayetin temsilinde كَصَيِّبٍ diye zikredilmiş olan yağmurlu bulut, nasıl nebatatın hayatıdır: Onun gibi İslâmiyet dahi, ruhların hayatıdır. Hem temsilde "berk ve raad" ise, burada vaad ve vaide işaret ediyor.. ve temsilde olan (zulümat) da, burada sana küfrün şüphelerini ve nifak'ın şeklerini göstermektedir.

Amma cümlelerin arasındaki nazm vechi ise:

Bilmiş ol ki: Vaktaki tenzil, اَوْكَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَٓاءِ dedi ve bununla şöyle işarette bulundu ki: Münafıkların hali, öylesi kimselerin haline benziyor ki; vahşetli ve korkunç bir sahrada, karanlık bir gecede, şiddetli yağmur altında yolculuk yapmaya muztar ve mecbur kalmışlardır. Gecenin karanlığı ve yağmurun şiddeti o derecededir ki; damlaları havadan süratle yere inmesiyle, musibetlerin kurşunu gibi isabet etmektedir. Cevv-i hava ise, yağmurun kesretinden dolayı adeta baştanbaşa su ile dolmuş, deniz vaziyetindedir.. işte bu halı işiten dinleyicinin zihni harekete geldi.. ve صَيِّبٍ (yani yağmurlu bulut) aslında merğub ve istenilen bir rahmet iken, korkunç bir müsibet halını almasının sebebi hakkında izahlayıcı bir beyanın intizarında iken; Kur'an-ı Hakîm o halin dehşetini tasvir etmek için: فٖيهِ ظُلُمَاتٌ dedi. Bu ifade ile şöyle işarette bulundu ki; yağmur nasıl ki bulutun ve keşafetin zülmetine bir zarftır. Onun gibi; yağmurun umumîliği çokluğu ve ihatadarlığı hasebiyle de adeta gecenin kırılmış dağılmış ve yayılmış olan siyah dalgaları içerisinde kara katreler halını aldığı için, buna da bir kap ve bir zarf olmuştur.

Ve sonra hiçbir sami bulunmaz ki فٖيهِ ظُلُمَاتٌ lafzını işitsinde, onun beyan ve izahına muntazır kalmış olmasın. İşte mütekellim (Kur'anın kelamını söyliyen mütekellim-i ezelî) sami'in zihninden adeta "raad"ın sadasını işitmiş olarak, hemen derakab وَرَعْدٌ dedi. Yani temsildeki kimsenin ve buna benzetilen münafıkın hali, daha çok korkunç olacağına ve şiddetlendireceğine işaret eylemiş oldu. Yani ki, mevcudatı semîresi olan sema, bunların helakleri için (Rabbisinin emriyle) azmetmiş de; ra'dıyla üstlerinde müthiş sayhalar atıp haykırmaktadır. Evet münafıklar dahi; mezkûr dehşetin içine düşmüş ve müsibete giriftar olan temsildeki şahıslar gibidirler. İşte o vaziyette hakikat olarak birbirleriyle yardımlaşmakta olan kâinattan, kendilerine zarar dokundurmak üzere ittifak etmişlercesine; adeta mevcudatın sükûnü altında müziç bir hareket ve sükûtü tahtında müthiş, heybetdar bir nutuk bir konuşma olarak tahayyül eder. İşte bu şahıs, gök gürültüsünü işittiği zaman tevehhüm eder ki; raad kendisini tehdid için konuşuyor, üstünde sayhalar savuruyor. İşte bu vaziyette olan şahsın kapılmış olduğu havf sebebiyle işitilen bütün ses ve gürültüleri kendisinin aleyhindedir zanneder.

Budan sonra, dinleyici raadın ismini işitir işitmez, kendi zihninde onun daimi arkadaşını gözlemeye başlaren "Berk" (şimşek) hemen parıldamaya başlıyor. Kur'an-ı Hakîm de bu makamda وَبَرْقٌ diyerek; tenvin-i tenkirî ile şimşeğin garip ve acip bir hadise olduğuna işaret eyledi. Evet hadd-ı zatında Berk, acib bir hadise olduğu şüphesizdir, kat'îdir. Çünki onun doğup parıldamasıyla; zulümattan teşekkül etmiş olan bir alem ölürcesine toplattırıp dürülür, ademe atılır. Ve ansızın sönüp ölmesiylede tekrar zulumattan bir alen dirilerek haşr olur. Güyaki şimşek, bir ateşdir de söndüğü anda dünya dolusu bir duhanı miras bırakır da gider. Demek ki mezkûr hal'e giriftar olan şahıs, şimşeği gördüğünde ona düşen şey, dikkatle nazar eylemesidir. Ülfet ve alışkanlığa bina edilmiş sathî bir nazarla bakmamasıdır.. ta ki, Kudretin sun'u üstündeki perdeler aralansın meydana ve zahire çıkmış olsun.

İşte bunun böylece tasvirinden sonra, sanki sami'in zihni harekete gelerek soruyor: "Peki acaba temsilde gösterilen o pek müdhiş haldeki şahıslar nasıl hareket ediyorlar.. ve ne yapıyorlar.. ve ne gibi bir şeye teşebbüs ediyorlar.?"

Kur'an-ı Hakîm de bu gibi mukadder zihnî suallere cevaben:

يَجْعَلوُنَ اَصَابِعَهُمْ فٖيٓ اٰذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ

onlar için hiçbir sığınak, dayanak ve necat mahalli bulunmadığına işaret eyledi. Hatta onların hali, suda boğulmak üzere olan birisinin tutunamıyacak şeylere de el atıp tutunması gibi hareket içerisindedir. İşte bu halin dehşetinden dolayı kulaklarını kapamak için parmak uçları yerine, parmaklarının tamamını kulağın içine sokarcasına istimal ediyorlar. Yani adeta o dehşetli hal ellerini şiddetle vuruyor öyle bir acıtıyor ki; o ağrıdan parmaklarını ağızları yerine kulaklarının içine sokmak istiyorlar. Hem şaşkınlıkla budalalaşmalarından ne yapacaklarını şaşırmış olarak; yıldırım isabet etmesin diye kulaklarını tıkıyorlar.

Sonra sam'i, bunu da dinledikten sonra; zihni meseleyi biraz daha yakından öğrenmek için soruyor ki: "Şu mevcud musibet, müstevlî olan umumî bir musibet midir? Yoksa hâs bir mevkiye aid bir hadise midir? Eğer hâs bir hadise ise, belki bir ümid ışığı beklenebilir?..

Kur'an-ı Hakîm buna da cevaben وَاللَّهُ مُحٖيطٌ بِالْكَافِرٖينَ diyerek; o musibet (kâfirler için umumî ve muhit olduğunu beyan buyurdu.) Yani şu müsibet, onların ni'metleri küfran ve inkarla karşılamalarına mukabil bir cezalarıdır. Bu ceza ile; Allahü Teala onların cumhûrde, yani umum mevcudatta tevdi' edilmiş olan İlahî kanundan serkeşlik edip şuzûz ettikleri için tutturup cezaya çarptırdı.

Sonra dinleyici makamında olan sami, ra'dın şiddetli savtını işittiğinde kalbine dönüp konuşuyor "acaba aydınlatarak yolu göstermekte şu şimşeğin ışığı bunlara bir faide vermiyor mu?

Kur'an-ı Hakîm buna cevaben:

يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ اَبْصَارَهُمْ

diyerek raadın, gökgürültüsünün onlara karşı gösterdiği adavet ile işitme, duyma imkanları -müthiş savttan- kalmadığı gibi; şimşekde onlara hasm-ı can olarak vermiş olduğu çok keskin, müdhiş ziyasıyla onların gözlerini kamaştırıp kararttığına işaret eyledi.

Daha sonra, temsildeki adamlara karşı buğz ve düşmanlık etmek üzere kâinatın mevcudatı her taraftan cevaplaşmalarını duyduktan sonra sami'in zihni bu defa şöyle istifsarla çağırıyor: "Peki acaba bunların hali nereye varacak?. Ve ne yapacaklar?. Ve şimdi ne yapıyorlar?. Ve ne ile meşğuldurlar?.

İşte buna da cevaben, Kur'an-ı Mu'ciz:

كُلَّمَٓا اَضَٓاءَ لَهُمْ مَشَوْا فٖيهِ وَاِذَآ اَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُوا

diyerek, bu haldeki adamlar müşevveş, sergerdan, mütereddid ve mütehayyir bir halde bulunduklarını.. ve kurtuluş ve onun yolunu gösteren herhangi bir işareti için en küçük bir fırsatı dahi değerlendirdiklerini ve en ufak ve görünmez en ince yolu da gösteren en edna bir görüntüyü dahi gözlediklerini ifade eyledi. Demek ki o durum ve halde olan bu adamlar, şimşeğin her parıldayışından ayağa kalkarak yürümek için harekete geçtiklerini, lâkin o hareket; ruhlarının ızdırabından, başı kesilmiş hayvanın hareketi cinsinden olduğunu beyan etti. Buna rağmen, yine onlar şimşeğin her parıldamasından, belki ışığından istifade ederiz diye -faidesizliğini bildikleri halde- bir iki adım atıyorlarsa da; fakat her parıldama arkasından derakab bir zulmetin gelip, onları gaşyedip, müthiş şaşkınlık içerisinde bırakmasıyla, yerlerinde donup kalıyorlar.

İşte istima' makamındaki zat, bunu da böyle dinledikten sonra; bu defa şu gelen suali istifsar yoluyla sormaya hazırlanırken; "yani niçin ölüp gitmiyorlar? Ya da büsbütün körleşip sağırlaşmıyorlar ki, bu ızdırab ve azaptan kurtulsunlar?." diye sormak isterken; Kur'an cevap verdi.

وَلَوْشَٓاءَ اللّٰهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ اَبْصَارِهِمْ

Yani onlar, içinde bulundukları ızdırabtan kurtulmaya müstehak değillerdir. Onun için meşiet-i İlahiyye onların öldürülmesine taallûk etmiyor. Eğer taallûk etmiş olsaydı, işitme ve görmelerini alır götürürdü. Fakat semi'in (işitme hassesinin) yerinde bırakılmasında ikabı işitip duymak; ve görmenin bekasında azabı müşahede etmek noktasından; Allahü Tealanın kanunu dairesinden şüzûz eden ve ona karşı serkeşlik edenler için en muvafık iştir, muameledir.

Sonra vaktaki bu kıssa (yani, münafıkların halini tasvir eden temsilli kıssa ve hikaye) birkaç noktayı ihtiva eylemesiyle ve bu noktaların ayrıntılı bölmelerinde istidradî bir tarzda levhalanan kâinattaki Kudret-i İlahiyyeyi ve onun azim tasarrufunu göstermesi, hususiyle dinleyici olan kimsenin, bu noktaların lifleri ve ceplerinde bulunan ra'adın, berkin ve bulutun acaipliklerini tebai olarak tezekkür eylemesiyle; vicdanı hüşyar olan bu sami'in hakkıdır ki, bütün bunları ilan edip desin:

سُبْحَانَهُ مَٓا اَعْظَمَ قُدْرَةُ مَنْ هٰذِهِ اْلكَائِنَاتُ تَجَلِّيَ هَيْبَتِهٖ وَهٰذِهِ الْمُصٖيبَاتُ تَجَلِّيَ غَضَبِهِ

sonra da:

وَهُوَ عَلٰي كُلِّ شَيْءٍ قَدٖيرٌ

diyerek, azamet ve kudretini tasdik edip ikrar etsin.

Şimdi ayetin cümle cümle heyetlerinin nazm ve diziliş cihetine geçiyoruz

İşte bilmiş ol ki: اَوْكَصَيِّبٍ deki اَوْ harfi, temsildekilerin halini temsil eden şahısların vaziyeti iki kısma ayrıldığına işaret eylediği gibi; iki temsil arasındaki (önceki ayetle bu ayetteki iki temsil) münasebetin tahkiki de olmakla beraber, iki temsilin arasıyla temsildekilere benzetilenin halı arasındaki münasebete de remzetmektedir. Ve aynı zamanda şu müşabehetin de doğru ve sağlam olduğuna ayrıca remz vermektedir. Hem aynı zamanda bu اَوْ terakki بَلْ ini de tazammun ediyor. Çünki buradaki بَلْ ise, daha üst dereceye götürdüğü cihetle, terakki بَلْ olmuş olur. Zira ikinci temsil, daha çok ürkütücü ve korkutucudur.

Hem كَصَيِّبٍ nin temsilindekine benzetmesi yapılana halin mutabakatsızlığından dolayı, lüzumlu bir mukadder cümleyi iktiza eyler... Ve bu lazım olan mukadderi izhar eylemedeki sükût ise, îcaz içindir. Lafızda yapılan îcaz da, mânâyı itnab edip uzunlaştırmak içindir ki, sami'in hayaline havale edilsin de, tâ itnab edip makamdan istimdad eylemesine mahall hazırlansın içindir.

İşte كَصَيِّبٍ temsilde gösterilen hale ve ona benzetilenin haline mutabakatsızlığı vaziyetiyle, güya diyor ki: "Ya da o gibi kimseler gibidir ki; hâlî bir sahrada ve karanlıklı çok muzlim bir gece içinde yolculuk yaparlarken, "sayyib" ile (yani, yağmurlu bulut ile) müsibetlere giriftar oldular." İşte burada, me'nus ve me'luf olan "matar" kelimesinden saparak geçip, "sayyib" ile ifade etmesinde şöyle bir remz vardır ki; o yağmur'un katreleri onlara kasden atılan musibetin kurşun damlaları gibidir ki; koruyucu bir örtü veya çadırları olmadığı için hep onlara isabetle neticelenmiştir. (zira, iki kelimenin -sayyebe ile asabe kelimelerinin- kökü birdir)

Amma yağmurun yalnız sema cihetinden geldiğinin bedahetiyle beraber, مِنَ السَّمَٓاءِ diye zikr eylemesinde şöyle bir imâ vardır ki; yağmuru semaya tahsis etmesiyle umumîleştirmeğe götürmesinde; ve yağmuru sema ile kayıdlı ve bağlı tutmasında ise, mutlaklığa geçirmek içindir. Bu mesele

وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي لْاَرْضِ وَلَا طَٓائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ

(Enam/38) ayetindeki takyid ve tahsislerinin nazîri gibidir. İşte buna göre اَوْكَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَٓاءِ nin bir mânâsı; yağmur, bütün sema afakını tutmuş ve her yeri kaplamış bir tabaka halindedir demektir.

Mütercimin ufak bir tavzihi

Şu gelen tavzihimizden sonra, az üstteki yağmur hadisesinin bir derece açıklaması yapılmış olmakla beraber; mukaddimelik bir tavzihi de şöyle olabilir: Yağmurun sema cânibinden geldiği bedihî olup, herkesce malum.. malumu ilam etmek ise, Kur'anın belagatına muvafık düşmez ve olmaz. Öyle ise, bir başka mâna kasdedilmiş olmalıdır ki, o da Hazreti Müellifin emrettiği gibi: "umumileştirme ile mutlaklaştırma"dır. Bunun mânası da şöyle olabilir: Sema denince, onun yalnız gövdesi, yani atmosfer tabakasından sonra başlıyan esir zerrelerinin denizi olan bir sema murad değildir. Belki cevv-i havaya da ve atmosfer tabakasının alt kısmı olan cevv-i havanın her yerine de; ve Küre-i Arzın yuvarlaklığı vaziyetine göre onun her yanına ve her tarafına da sema denilir ve semadır. İşte yağmur ise, Küre-i Arzın her tarafını sarmış -hava küresi dahil - semanın her tarafında yağmur suyunun asıl maddesi olan müvellidül-ma' ve müvellidül-humuza (hidrojen ve oksijen) maddesinin umumî ve mutlak olarak daima ve her yerde mevcud bulunduğunu ifade etmektir. Nasıl ki, kitabın metninde mevzu içinde misal için bilmünasebe getirilmiş olan

وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي لْاَرْضِ وَلَا طَٓائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَحَيْهِ

ayetinin meali: "Yerde hiçbir dabbe (ayaklarıyla yerde yürüyen hayvanlar) ve iki kanadıyla havada uçan hiçbir kuş yoktur ki... ilh" ifadesiyle yeryüzünde kanadsız ve ayaklarıyla yürüyen ne kadar hayvanlar varsa; ve iki kanadıyla uçan ne kadar kuşlar varsa hepisi... diyerek; yerde ve gökte, (yani havada) bütün hayvanat çeşitlerine tamim edip şumullendirmek içindir. Yoksa herkes bilir ki, kanadı olmayan hayvanlar elbette yerde olur, kanadlı olan her türlü kuşlar da havada uçarlar. (Mütercim)

İşte bazı müfessirlerin bu ayetteki مِنَ السَّمَٓاءِ lafzından ve bir de

وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَٓاءِ مِنْ جِبَلٍ فِيهَا مِنْ بَرَدٍ

(Nur/43) ayetindeki السَّمَٓاءِ kelimesinden delil getirerek; yağmurun sema cirminden gövdesinden nüzül ettiğini iddia etmeleri hatta bazıları gök altında büyük bir denizin mevcudiyetini tehayyül etmeleri, ise; belagatın nazarı, bu gibi iddialara basılmış bir hakikat sikkesini, mührünü görememektedir. Belki olsa olsa, bu gibi ayetlerdeki mânâ ise, sadece yağmurun sema cihetinden geldiğini ifadedir. Sema ile tahsis ve takyid meselesi ise az üstte izahını gördüğün ve öğrendiğin tarzıdadır. Ayrıca sema hakkında katiyeti ifade eden bir kaide de şöyle denilmiş: [Sema senin üst tarafına gelendir. Bulut dahi hava gibi semadır.]

MAKAMIN TAHKİKİ ŞÖYLE

Eğer bu meselede Allah'ın kudret ve gücü cihetine bakacak olursan, bütün yanlar ve cihetler ona nisbeten müsavîdirler ve müsavileşirler. Yani, yağmur'un nuzûlü hangi cihetten olursa olsun gelebilir.

Amma eğer bunda Hikmet-i İlahiyye cihetine bakarsan; o hikmet eşyada en güzel bir nizamı kurduğu; bu nizam da umumî müvazene ve ahengin muhafazasını istilzam ettiği; bu dahi eşyada en yakın ve en kolay vesileyi tercih ettiği için; yağmur ancak hava küresi içerisinde yayılmış olan sulu buharın tekasüfünden, katıca yığılmasından yapılır denile bilir ki, hava küresinin on çeşit ana cüz'leri ve maddelerinden birisi, havanın derinliklerinde mevcud olan o sulu buhardır.

Ve Bunun Açıklanması

İşte, mezkûr buharın zerreleri, yağmuru vermek için, irade-i İlahiyye cânibinden gelen emri aldıklarında; her hepisi hemen bu emre uyarak, taraflardan bütün uzak ve derin yer ve bucaklardan çıkıp elele tutuşarak, sıra sıra dizilip gelirler. Sonrada göz yaşları döken bulut olarak yığılıp hizipleşirler. Sonra da, âmilerinin iradesiyle bazılarının kesafetliliği şiddetleştirilerek sıkılınca; katreler haline gelir gelmez, kavanin-i İlahiyenin mümessilleri ve nizamatının aksettiricileri olan melaikler gelir, o damlaların ellerinden tutar; birbirlerine sıkıntı vermemeleri ve yekdiğerleri ile çarpışmamaları için o katreleri alır, yere indirirler. Hem cevv-i havadaki muvazenenin muhafazası için; tahallül ile eriyip azalan, yani süzülüp katreleşerek yere inen suların eksilen yerlerini doldurmak üzere, deniz ve toprak buharlanır.. ve bu buhar yukarılara yükselir gider; cevv-i hava içinde eksilen yerleri doldururlar.

İşte, bazıları göklerde maddeten semavî bir denizi tahayyül etmelerinin meci'i ise; mecaz olan bir şeyi hakikat olarak tasavvur etmeleridir. Zira cevv-i hava yeşili andıran renginin deniz levnini göstermesi ve ayni zamanda cevv-i havanın büyük okyanus denizinin suyundan daha çok büyük bir suyu ihtiva eylemesiyle; deniz teşbihini yapmayı uzak görmemek lazımdır.

Amma

وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَٓاءِ مِنْ جِبَلٍ فِيهَا مِنْ بَرَدٍ

ayetinin asl-ı hakikatının tahkikine gelince, bil ki: Ayetin kullanmış olduğu istiaresindeki yakılış ve eritici hararetiyle beraber; onun sath-ı zahirîsi üstünde dondurulmak istenen katı zahir perestlik cumudiyeti, aslında buz gibi soğuk bir katılık ve kül gibi hissiz bir sönmekliktir. Evet, قَوَارٖيرَ مِنْ فِضَّةٍ (İnsan Sûresi/16) Yani: Cennetin camdan kap-kaçak, sürahiye ve bardakları gümüştendir diye ifade eden ayeti nasıl ki garip, bedi bir istiâreyi tazammun ediyor; onun gibi مِنْ جِبَلٍ فِيهَا مِنْ بَرَدٍ ayeti de; (yani, istiareli zahir mânasında: "Semadan gelen yağmur, kar ve dolu, semadaki doludan mürekkeb dağlardan indiriyor" olan bedi' garip ve acib ve melahatlı ve tatlılık ve zevk bahşeden bir istiareyi ihtiva eylemektedir. Evet, nasıl ki cennetin kab ve kacakları, ne camdan ne de gümüştendirler; belki camın şeffafiyetinde ve gümüşün beyazlığındadırlar. Hem cam ile gümüş nevilerinin birbirine muhalefetinden dolayı, camın gümüş olamaması haysiyetiyle, مِنْ diye zikredilmesi, bunun bir istiare olduğuna izafe yaparak işaret vermiştir.

Onun gibi مِنْ جِبَلٍ فِيهَا مِنْ بَرَدٍ dahi, dinleyiciye nazaran şiirî bir hayal üstüne kurulu iki istiareyi tazammun ediyor. İşte o hayal ise, alem-i ulvînin temessülü ile alem-i süflînin teşekkülü arasındaki muşabehet ve mümaseletin mülahazası üstüne mebnidir. Bu mulahaza dahi arz ile cevv-i hava arasında Kudret-i İlahiyenin elinden -yaratılıp- çıkan suretleri giymedeki müsabakat ve rekabetlerinin tasavvuru üstüne mebni bulunmaktadır. Güya ki arz, kışta kar ve doludan yapılmış beyaz elbiseler giyen dağlarıyla arz-ı endam eylediği; ve baharda ise; enva-ı çiçek sûsen ve yeşillikleri başına imame tarzında sardığı; yazda da rengarenk bağ ve bostanlarrıyla süslenip tebarüz eylediği gibi; yani Arz ve Dünya çeşitli inkılablarıyla nazar-ı hikmette Kudret-i İlahiyenin mu'cizelerini izhar eylediği gibi; cevv-i sema dahi ona, mukabelede bulunarak ve taklidini yaparak, yer ve dünya ile azamet-i İlahiyenin mucizesini göstermekte müsabakaya girişerek; bulut bölükleriyle peçelenip o gömleği giyerek, ve ayrı ayrı ve kıta - kıta olan bulutların parçalarıyla Arz'ın dağ, tepe ve derelerinin şekillerini ibraz eylediği gibi; aynı zamanda yer yüzünün müzeyyen bağ ve bostanlarını da tasvir etmek üzere, çeşitli levn ve renklere bürünerek, şekiller almakta ve bu cevv-i sema bu çeşit tavırlarıyla azamet-i Kudret-i İlahiyenin en parlak ve en kuvvetli delillerini telvih eylemektedir.

İşte mezkûr tarzdaki görünüş; müşabehet ve hayali tevehhüme bina edilen Arab uslübu, bulutları hususen yaz aylarındaki vaziyetlerini dağlara, gemilere, bostanlara ve derelere ve ya da, deve kafilelerine benzetmeyi hoş bulmuş, istihsan eylemiştir. Nitekim Arabın hutbe ve nutukları içerisinde bu üslubu kesretle görüp işitebilirsin. İşte bulutun bu vaziyetiyle; nazar-ı belagatta tehayyül edilebilir ki; yazdaki bulut parçaları, cevv-i hava içinde gezici ve yüzücüdürler. Ra'ad dahi sanki onların çobanı ve sürücüsüdür de, bahr-i muhit-i havaî içinde berk asasını bulutların başları üstünde her salladıkça bulut parçaları da deprenip hareketlenirler.. ve sonun da da, Haşre tesadüf etmiş (yani, kıyamet hadisesine rastlamış) dağları andıran şekiller gösterirler. Ya da, denizin üstünde fırtınaların elleriyle oynayan gemilerin vaziyetini; ve yahutta, ta diplerden hareketlenip gelen zelzelerin deprettirdiği bağ ve bostanların heyetini; veya da, yol kesici eşkiyaların hücûmundan kaçışmakta olan bir kafilenin halını gösterirler. Amma bütün bu istiareli teşbihlerle beraber, asıl olan şey; bulutlar Halıkları emriyle yollarına devam ederek akıp gitmeleridir, ki gûya o buharın zerrelerinden herbirisi, ilk önce kendi mekanında sâkin ve sâkit bir tarz da görünmezlerken, ve Halıklarının emrini henüz beklemede hazır dururlarken birden gökgürültüsü olan "Raad" o zerreler ordusunun neferatına bir çeşit borazan aletiyle: "Haydin içtima' ve ittihada" diye seslenir seslenmez; bir bakarsın o zerreler yer ve yuvalarından süratle fırlayıp "ictima'!" diye çağıran âmirlerine doğru koşup giderler. Ve birden bulut olarak haşr olup, canlanıp tabur nizamı kıyamında o zerreler bekler, dururlar. Sonrada, verilen vazifeyi ifayı müteakib, (istirahat!) emri alır almaz, birden bütün o ictima'a gelmiş olan zerreler, her birisi geldiği yere ve yuvasına doğru uçuşup gittiklerini görürsün.

İşte, şu hayali münasebete binaen, (yani askerlik nizamını hatırlatan münasebet) ve bulut ile dağın arasında mevcud komşuluk münasebetine tebean; (çünki dağ, rutubeti cezbetmesi haysiyetiyle, bulutta onun üstünde ve onun miktarı ve civri kadar tezahür ve teşekkül etmekte ve dağın libasını giymektedir. Hem bulut, kar ve dolu beyazlığı naziriyle renklenmesine ve rutubet ve burudetiyle keyfiyetlenmesine binaen.. ve ikisi arasındaki kardeşlik vaziyetlerine nazaran; Kur'anın çok yerlerinde bu ikisi yek-diğerlerinin suret ve elbiselerini mübadele ettiklerini; ve keza tenzil'in birçok menzillerinde bunların birbirleriyle musafaha ettiklerini görürsün. Nasıl ki de, âlem kitabından Arz sahifesinin birçok satırları içerisinde bu ikisinin (dağ ve bulut'un) birbirleriyle yaptığı muhavere ve muanakaları göz ile muşahade edilmektedir.

Evet, bulut ile dağın karşılıklı konuşma ve sarılmalarında olarak bazen görürsün ki bulut, dağın tepesine konmuş, dağ dahi sanki bulut gemilerinin üstüne dikilmiş kazık direkleridir. Yada dağın tepesinde bulutlar ile müvaşeverede bulunmak için, beraber bir meclis kurmuşlardır.. veya da dağ, bir yuvadır da, onun kuşu olan bulut, yuvaya doğru kanat çırpıp gelmektedir. İşte nazar-ı belagatta dağ ve bulutun şu meşhud mücaveretleri hükmüyle, bulut ile dağ birbirlerinin yerine geçmeye ve levazımlarını birbirine ariyeten vermeye her zaman hazır vaziyette bulunmalarından -bir teşbih olduğu unutulsa bile- dağın yukarısındaki buluta: "dağ" diye tabir edilmiş ve edilebilir.

İşte şu izahı geçen münasebetleri iyice işitti isen; وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَٓاءِ nin mânâsı için "semanın canibi muraddır." diye fehmedersin. Amma مِنْ جِبَلٍ nin mânâsını ise, "dağlar gibi olan bulutlardandır" diye anlarsın. مِنْ بَرَدٍ ise; "dolunun renginde rutubetinde ve burudetinde olan buluttandır" diye kanaat getirirsin.

Ey arkadaş! Belagat'ın istihsan ederek kabul ettiği şu geçen te'vilin vucudu ortada iken, ne zorun var ki; iki dakika zarfında buluttan sağılıp yere ulaşan yağmuru, "beş yüz senelik mesafeden geliyor" diye olan yersiz, asılsız inanışa dayanıyor ve dayandırıyorsun. Ki böylesi bir inanış ve itikadî herşeyin san'atını itkan üzere yapan hikmet-i İlahiyyeye zıdd ve muhalif iken...

Amma ayetimizde فٖيهِ ظُلُمَاتٌ cümlesinin heyetlerine gelince (ki bu cümle tehvile sevk edip korkutma işine bakmaktadır.) Bilmiş ol ki: فٖيهِ nin takdimi (öne, başa alınması) şöyle işaret verir ki; musibete giriftar olmuş şahs-ı medhuşun hayalı ile o dehşetli halı istihzar eden sami'in hayalı şöyle tehayyül ve tevehhüm ederler ki; adeta bir çok gecelerin karanlıkları tamamiyle o gecenin (temsilde gösterilen gecenin) içine boşaltılmıştırda, kat kat karanlıklara boğulmuştur.

Amma صَيِّبٍ lafzı bir mazruf olduğu halde, zarfiyyet ile gösterilmesinde şöyle bir remzi verir ki; o musibetten dehşet alan şahıs zanneder ki; feza-yı alem baştanbaşa yağmur ile dolmuş bir havuzdur. Gece ise, yağmurun eczaları arasında kırılmış bölünmüş ve dağılmış bir mazruftur.

UFAK BİR İZAH

(Üstteki son paragraf şöyle açıklanabilir:

Ayet

اَوْكَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَٓاءِ فٖيهِ ظُلُمَاتٌ

tabiriyle; "yahutta semadan gelen bir sayyib gibi olup içinde karanlıklar... bulunmaktadır" der. Sayyib kelimesi, yağmur demek olduğuna göre, zahirde olan hal, kendisi yani sayyib, gece karanlığı içindedir. Lakin ayet karanlığı yağmurun içinde göstermiş. İşte zarfiyet, mazrufiyet böyledir. (Mütercim))

Amma ظُلُمَاتٌ nün cem'i ise, bulutun simsiyah karanlığından ve kesafet ve katılığı ve tabakalaşmasından; ve yağmur'un âniden pek suratlı gelip yaklaşmasından ve katrelerinin yığın yığın tekasüfünden ve gecenin katmerli karanlığından gelen çeşitli karanlıklara imâ etmek içindir. Lâkin ظُلُمَاتٌ nün tenkiri ise, istinkar içindir. Yani: Görünmiyen ve bilinmiyen bazı eşya ile beraber, muhatabın de cehline işaret içindir, ki bu da ظُلُمَاتٌ deki cem'i tekid ediyor.

Amma وَرَعْدٌ وَبَرْقٌ cümlesine gelince, bilesin ki: Burada temsil yolu ile getirilmiş olan halden maksad ve gaye, münafıkların hayretli, dehşetli hallerini tasvir etmek içindir. Ayni zamanda temsildeki musibete uğramış mütehayyir şahsın bütün dikkat ve tamam-ı nazarını toplayıp en küçük hadiseye dahi dikdiğini göstermektir. İşte bu dikkat-ı nazar ve imanından raadın ve berkin içindeki acib inkılabları ve garib olan tehavvüllerdeki hadiseleri düşünüp tefekkür etmek gerek. Zira öylesi bir musibete giriftar olmuş olanlar, bir bakarlar ki; bir zulmettir kâinatı istila eyledi. Ve tıpkı bir adem gibi mevcudatı birden yuttu, yok eyledi. İşte bu halde onların hayretleri yetimane bir gam ve kedere ve meyyitane bir sükûta inkılab eyler. Çünki onlar o vaziyetlerinde vucud ve varlığın en zahir delillerini görmemektedirler, ki o da yücelerdeki alemlerin konuşmaları ve sesleridir. Sonra âniden hicabın keşfiyle, yani şimşeğin defaten parıldayarak mevcudatı zuhura çıkarıp gözlere göstermesiyle; nazarları dehşete kapılmış bir mütehayyir haifin (şaşkınlık içinde korku hissedenin) nazarına inkılab eder. Evet nasıl ki onlar (temsildekiler); gayr-ı mütenahî bir fezada hiçbir tarafta zaiflik ve yufkalığı olmayan ve kendileri için hiçbir ümid kapısını, ya da bir deliğini bırakmayacak tarzda olan hasra gelmez bir zülümatı birden gördüklerinden, buna onlar nevmic ümidsizlik nazarıyla bakarlarken; birden ve ansızın fezadan zülümatın boşanıp yok olduğunu ve derakab onun yerini bir nur'un, bir ziyadan doldurduğunu görürlerde; az önceki mutlak yeis ve ümidsizlikleri birden bir ümidi inkılab eder.

Ey aziz kardeş! Katiyyen bil ki: Raad ve berk hadiseleri âlem-i gayb cihetinden gelen iki zahir ve açık ayet ve alametlerdir. Bu iki alemde bulut alemi üzerine müekkel ve alemin kanunlarını tanzim eden melaikenin ellerindedir. Hem sonra hikmet-i İlahiyye sebepleri müsebbeblere -bu dünyada- bağlamış olduğundan hava içerisinde dağınık bulunan su buharından bulutlar teşekküle başladıklarında, bu bulutlardan bir kısmı menfi elektriğin, bir kısmı da müsbet elektriğin hâmili, yüklüsü olarak bulunurlar. Bu iki ayrı bulut gurubu birbirine yaklaştıklarında, arlarında ansızın müsademe vucuda gelir. Bu müsademeden de "Berk" şimşek meydana gelir. Sonra bulutlar yerlerinden kokup emir olan yerlere doğru def'ataen vucuda geçtiklerinde boşalan yerlerinin boş kalmaması için başka yerin bulut gurubunun gelip orayı doldurmaları anında tabakalar dalgalanmaya başlar. Ve temevvücden raadın sadası tevellüd eyler. Amma katiyyen bilesin ki şu hikmetfeşan halatın cereyanı ancak bir kanun ve nizamın tahtı hükmünde olan ve kanun ve nizam ise raad ve berke müekkel meleğin elindedir. O bu kanunları temsil eyler.

Amma Berk ve Raada صَيِّبٍ nin zarfiyeti yani ayet Raad ve Berki صَيِّبٍ nin içinde göstermesi (halbuki bunlara zarf olan buluttur.)nin hikmeti ise dehşete kapılmış şahsın ve onun dehşetiyle methûş samiin "sayyibi"in kendisini ihata eylediği gibi, sair şeyi de kaplamış olduğunu gördüğü ve ya öyle sandığı içindir.

Amma ظُلُمَاتٌ nü cem' sigasıyla verdiği halde Raad ve Berki müfred olarak zikretmesinde şöyle bir işaret vardır ki; dehşetin menşei ve kaynağı müsibete düçar olmuş şahsın kendi tahayyülüdür. Yani: O musibetzede şahıs, semanın raadı konuşturarak çıkardığı konuşmasını ve zahirî korkunç tehdidini ve şimşeğin parıldaması neticesinde karanlık perdesinin keşfi ile aydınlatmasını dehşet olarak tahayyül etmesidir. Oysa ki, bu ikisi yani Raad ve Berk masdarı birer mânâ olup kelam ve yed-i beyza değillerdir. Yani kendi zatlarında müstakil ve hür olup bu sada ve büyük gürültü kendilerinin değildir. Belki gafil olan kimseleri ikaz etmek için birer mâna kaynağıdırlar.) Hem dahi Berk ve Raadın her birisinin fertleri çoğalmış olsalarda nev'i olarak birer vâhiddirler. Onun için Raad ve Berk'i müfred olarak vermiş olması aynı isabettir.

Amma رَعْدٌ وَبَرْقٌ deki tenvin ise, sıfatlarının bedelidir. Yani mesela: رَعْدٌ قَاصِفٌ وَبَرْقٌ خَاطِفٌ gibi sıfatlarıyla beraber zikredilmeleri yerine ve onlara bedel tenvin-i tenkir ile vermiştir. Bundan başka, bu tenvin ile, raad ve berkdeki acayipliklerden dolayı, dikkatle teemmüle, derin düşünmeye sevketmesi sebebiyle; bunlarla herhangi bir ülfetin hasıl olmadığına delalet etmek içindir.

Hem yine bu tenvinde şöyle bir îmâ da vardır ki; münafıkların hakkı işitmek ve dinlemekten kulaklarının tıkanmış olması ve gözlerinin ibretle bakıp azamet ve Kudret-i İlahiyenin delilerini toplamaktan kapalı bulunmuş olması ile; berk ve raadın ne olduğunu bilmiyor ve tanımıyorlar. İşte bundan dolayı raad ve berk, nekire ile ifade edilmiştir.

Amma

يَجْعَلوُنَ اَصَابِعَهُمْ فٖيٓ اٰذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ

cümlesi hey'atındaki keyfiyete gelince, bilmiş ol ki: Bu cümle, mukadder bir sualin cevabı olduğu gibi; ayni zamanda güzel bir istinaftır. Zira ki sami', vakta şu hissî olan temsilli kıssaya yöneldi, birden musibetin hal keyfiyeti ne olduğu hakkında malumat edinmek için, üstündeki perdenin kalkmasını şiddetle arzu etti. Sonra da, tasvir tasviri tekmil etmesinden sonra ve onunla olan ihtiyaç işi bitmesi akabinde, sâmi'in meyelan ve arzusunun mecrası, musibete uğramışın halini keşfetmeye eğildi. İşte bu makamda sanki sualci soruyor: "acaba şimdi musibete giriftar olmuş şahsın halı nasıldır? Ve kurtuluş için ne gibi bir vesileye tesebbüs ediyor!?.."

İşte, Kur'an bu istifhama şöyle cevap verdi:

اٰذَانِهِمْ يَجْعَلوُنَ اَصَابِعَهُمْ فٖيٓ

diyerek, onlar için kurtuluşun çaresi yoktur. Belki onlar, suda boğulmak üzere olan birisinin kurtulmak için, tutunamıyacak şeylere bile yapışması nev'inden; onlarda semavattan atılan mancınıklardan korunmak için kulaklarını tıkıyorlar. Oysa, onların yaptığı bu iş, muhal bir sebep, bir vesile olduğundan; elbette işe yarayan bir sebep değildir.. ve yapılacak bir şeyde kalmamıştır.

Amma يَدْخُلوُنَ ye bedel, يَجْعَلوُنَ lafzıyla verilmesinde şöyle bir îma vardır ki; onlar kurtuluş için sebebleri araştırırken; rastlayıp buldukları sebebler, aslında bir sebep olmayıp, yalnız kendilerince bir sebeb zannedilmiştir.

Hem يَجْعَلوُنَ nin hali istihzar eden mudari'lik sureti ise, bir remizdir ki; dinleyici olan şahıs, hayreti tahrik ve tehyic eden bu gibi makamlarda kendi hayal mekanizmasiyle vakıa'nın zamanını ve hadisenin mekânını kendi yanında hazır ediyor. Hem sonra mudarilik vaziyetinden teceddülü bir devamlılıkta vardır.. ve bu devamlılıktada, bulutun ard arddaki taktakasının devam ettiğine bir îma vardır.

Amma اَنَامِلَهمْ yerine اَصَابِعَهُمْ getirmesinde, hayretin öylesi şiddetlisine işarettir ki; parmak uçları ile kulaklarını tıkamak yerine, parmaklarının tamamını kulaklarına sokarcasına is'timal etmişlerdir.

Amma فٖيٓ اٰذَانِهِمْ de ise, raad'ın sadasından şiddetli korkuya kapıldıklarına bir îma vardır. Öyle ki, eğer raad'ın gürültüsü kulaklarının penceresi olan deliğinden girerse ağızlarının kapısından ruhlarını fırlayıp uçacağını tahayyül ettirilmektedir. Ayrıca bunda şöyle latif bir remiz de vardır ki; münafıklar vakta, kulaklarını hakkın sesine ve (irşadkâr) nasihat'ın nidasına ve davetine açmadılar, o cihetten ra'dın na'releriyle ikaba uğratıldılar. Demek ki, burada hakkın davet nidasına karşı kulaklarını tıkadıkları için orada, temsilde ra'dın na'relerinin haykırışlarının şiddetinden kulaklarını tamamen kapamışlardır. Bunların halinın misali, birisi ağzında bir kötü söz çıkardığında; ağzının üstüne yumruk indirilir ki; nedamet yemini ağzının içine girsin, hacalet yesarı da gözünün üzerine kapatılsın.

Ve amma مِنَ الصَّوَاعِقِ ise, raad ile berkin kendisine zarar dokundurmak üzere ittihad ettiklerine işarettir. Çünki sâika (yıldırım), şiddetli bir savt olup, beraberinde yandırıcı ateş dahi bulunur ki, isabet eylediği şeyi ve şahsı devirir, yıkar ve yakar.

Amma حَذَرَ الْمَوْتِ kelamı ise, onların ma'ruz kaldıkları bela öylesi bir beladır ki; adeta, etlerini kemiğe kadar kesip, koparıp attığı gibi; ahval ve evda'larını da, ta hayata ve ruha dayanıncaya dek kesip biçmiştir diye işaret eder. İşte bu vaziyette onları alâkadar eden en başta gelen şeyin, tek ölüm gamı, kaygısı ve hayat hıfzı olduğunu bildirmektedir.

Ve amma وَاللَّهُ مُحٖيطٌ بِالْكَافِرٖينَ cümlesi heyetlerine gelince bil ki: Cümlenin başındaki "vav" harfi önceki cümleyle bir münasebetin varlığını iktiza eder. Bu münasebet ise, bu cümle ile önceki cümlenin meallerine hal ve vaziyeti tevafuk edenin arasında olan münasebettir. Adeta bu "vav", temsildekilerin ve bunlara hali uyan münafıkların üstünde şu gelen mânayı okuyor gibidir: "Onlar öyle bir kavm ve millettir ki; imaretten şehir hayatı ve medeniyetten; ve insan cemaatı ve cemiyetinden kaçtılar, firar ettiler. Hem gecenin bir sübat, bir istirahat vakti olduğu kanununa karşı isyan ettiler. Ve samimî hayırhah nasihatçıların nasihatını da dinleyipte uymadılar. Gittiler; kurtuluş ve necatı, sahraya çıkmaktadır sandılar. Hemde çöle, sahraya geceleyin çıktılar. Lâkin pek büyük hüsrana uğradılar ki, Allah ın belaları onları ihata edip sarmış oldu."

Amma وَاللَّهُ مُحٖيطٌ بِالْكَافِرٖينَ deki اللَّهُ lafzı, onların en son ümidleri de kesildiğine remz etmektedir. Zira musibete giriftar olmuş bir kimsenin evvel ve âhir ümidi, ancak rahmet-i İlahiyeye ilticadadır. Fakat bunlar kendi ihtiyarlarıyla seçmiş oldukları hareketlerinden dolayı Allah'ın kahr ü gazabına uğramaya müstehak olarak bu ümidleri sönmüş ve kesilmiş oldu.

Amma مُحٖيطٌ lafzı ise şöyle bir imada bulunuyor ki; su her tarafı ihata edip kaplamış olan musibetler Allahü Tealanın asar-ı gazabıdır. Evet nasıl ki o vaziyetlerinde gök, bulut, yağmur ve gece altı cihetten onlara karşı hücüma geçmiş.. öylede: Allahın gazab ve beliyyeleri de kendilerini her taraftan sarmış, ablukaya almıştır.

Keza مُحٖيطٌ lafzı, îma ediyor ki; Allahü Tealanın ilmi ve kudreti bütün kâinatı ihata eylediği gibi; onun emri de kâinatın umum zerrelerine şâmildir, yani tasarrufundadır. İşte مُحٖيطٌ lafzı adeta onların üstünde: (semavat ve arzın hududundan çıkamazsınız ve çıkamayacaksınız!) ayetinin mealini tilavet ediyor.. ve فَاَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ (Bakara/115) Yani: "Hangi cihete yönelirseniz yönelin her yanda ve her yönde Allahın ilim ve kudretin tasarruf yüzleriyle karşılacaksınız!" ayetin mealini okumaktadır.

Amma بِالْكَافِرٖينَ nin başındaki بَاءْ nın taalluku (bağlantılığı) ise, remz eder ki; onların firar edip kaçtıkları şeyin, dönüp dolaşıp devrettiler amma yine gelip onun içine düştüler.. ve dolayısıyla atılan bela oklarına hedef olmuş oldular.

Amma بِالْكَافِرٖينَ ile tabiri, münafıkların hali şu ayetteki temsilin ayinesiden açıkca gösterilip göründüğüne işarettir. Yani tâ ki, dinleyicinin zihni temsilin ayrıntıları içerisinde tevağğul ile içine batıp maksadı unutmasın. Hem remizdir ki; teşbih ile halleri ibraz edilen kimsenin temsildekinin haline benzerlik o dereceye ulaşmış ve aralarındaki mesafe o kadar daralmıştır ki; nerede ise, benzetilen ile benziyen ikisi beraber ve yanyana görünmekte olup, hakikat ile hayal birbirine katılmış ve girmişlerdir.

Hem yine بِالْكَافِرٖينَ ile yapılan ta'bir; kalblerinin karanlık vaziyetine şöyle imâ eder ki; vicdanları kendilerinin işlemiş oldukları kusur ve cinayetlerinden dolayı muazzeb etmektedir. Zira insan cinayetinin cezasını gördüğü zaman vicdanı istirahat eder.

Amma

يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ اَبْصَارَهُمْ

cümlesi heyetlerine gelince; önce onun istinafı, (mukadder olan suale cevabı) şu işareti veriyor ki, dinleyici diyor: "Onlar, zulmeti hafifletici olan şimşekten, acaba kendilerinden karanlığın belasını def'edip giderme hususunda hiçbir faide, menfaat elde edemiyorlar mı?"

Cevaben denilmektedir ki: Onlar bundan faide görmek şöyle dursun, tam aksine zararından korkuyorlar.

Ve يَكَادُ kelimesi ise, meşhur hassası itibarıyla, (yani يَكَادُ nün mânâsı olan "nerede ise şöyle böyle olacak!" olduğuna göre;) basar'ın görme hassesinin sebeb-i zevali ortada olup, nerede ise zeval bulmak üzere iken; herhangi bir engelden dolayı her nasılsa tamamen zeval bulmamıştır diye işaret vermektedir.

GÜZEL VE LATİF BİR TEŞBİHTİR

Amma يَخْطَفُ kelimesi ise, kullanıldığı yer ve mevzu' itibariyle: "Gûl kaptı veya ukab kuşu kaptı" gibi mânalarıyla, onda zihne ışıklanan latif bir belagat var olduğu gibi; gözün şua'ı eşyanın suretlerini almağa giderken, ama henüz ulaşıpta alamadan, arkadan gelen şimşek ulaşıp geçip ve gözün şuaını kesip ve onun kapağına sille vurup ışığını kapıp götürmüş diye işare eyler. Yani güya ki; gözün nuru eşyanın suretlerini derleyip toplamak üzere, yuvasından çıkıp süratle giderken; gece gözünün şuaı olan şimşek, süratle geldi ona ulaştı; gözün şua'ları, toplamış olduğu suretleri henüz getirip mahzenine ulaştıramadan şimşeğin şuâ'ı geliyor onları göz şuaının elinden kapıp götürüyor demektir.

Amma اَبْصَارَهُمْ kelam ise; gözler kalblerin ayinesi olduğuna binaen, münafıkların kat'î ve şeksiz olan Kur'anî bürhanlara karşı, körleşmiş olan gözlerinin görmeye bağlı işlerine veya gördükleri iş ameline remzen bakar ve baktırır. Az üsttede bu mânâya dair tafsilat verilmiştir.

Ve amma

كُلَّمَٓا اَضَٓاءَ لَهُمْ مَشَوْا فٖيهِ وَاِذَآ اَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُوا

cümlesi heyet ve vaziyetine gelince; evvela bu cümlenin istinafı (müstaki mukadderliği) şöyle işaret ediyor ki: Dinleyici sami', vakta musibetin çeşitlik ve değişkenliğini gördü; münafıkların iki halet içerisindeki ahval ve şeinleriden sual eyledi. (Yani ayetin bu cümlesinde: "Her ne vakit şimşek çok parlak ışığıyla onları aydınlatsa; ziya içinde yürümeye başlarlar. Fakat çok az sonra, şimşeğin nuru çekilerek üzerlerine karanlığın çökmesiyle, yerlerinde donarcasına durup kalırlar olan temsilindeki iki hal demektir.) ayet ise, şu cevabı suali içinde olan bir ifade ile samia cevab verdi.

Amma cümle-i ayette olan ziyalandırma, aydınlatma işinde كُلَّمَٓا ifadesini, karartmada ve karanlığı getirtmede ise, اِذَا yı isti'mal etmesindeki hikmet ise; temsil ile halleri gösterilenlerin ziyaya karşı çok şiddetli hırs gösterdiklerine ve en edna bir ziyanın, ışığın kırıntısına karşı bile fırsat kolladıklarına işarettir. Ayrıca كُلَّمَٓا lafzı, müstakim bir istisnaî kıyası tazammun ettiğine de bakmaktadır.

Amma, ecliyet ve menfaat "lam"ı ile, (yani عَلَيْهِمْ değil, لَهُمْ ın "lamı ile) اَضَٓاءَلَهُمْ ü ifade etmesindeki hikmet ise; musibete giriftar olmuş olan şahs-ı medhuş, kendi hacet ve istekleri içerisinde müstağrak olup başka bir şeyi düşünemediğine remz etmek içindir.. o derece müstağrak ki, Kudret-i İlahiyyenin eli binler küllî hikmetlere bakan ve pek çok maslahatlara medar olan -alemde- neşrettirdiği ziyayı güya yalnız kendisine (şahs-ı medhuş'a) hâs ve sadece kendisi için yaratılmışda münhasıran kendisi için dünyaya salmıştır sanar.

Amma çok tez ve son derece süratli yürümeyi iktiza eden fırsatı değerlendirme haletinin mevcudiyetiyle beraber, مَشَوْا kelimesini, yani sadece (yürüdüler) ifadesini kulanmasının sebebi ise müsibet onları yerlerinde oturtmuş olduğundan, en çabuk seyir ve yürüyüşleri de ancak normal ve aheste bir hareketten gayri olamadığına işaret etmek içindir.

Amma فٖيهِ ise, onların hareket mesafeleri zamanın levni olan şimşeğin âniden parlayıp sönen ziyası olduğuna işaret eyler. Adeta bu ziya, onlara mekanı dahi hudutlandırmaktadır. (Yani aniden parlayıp sönen şimşeğin ziyası ne kadar zaman alıyorsa, hareketlerinin mesafesi de o kadar olduğu gibi, mekanları da o nisbettedir.)

Amma وَاِذَا daki (vav) ise; tesirini şiddetlendirmek için, ziyanın parlayıp sönmesi ile musibetin yenilendiğine işarettir. Fakat كُلَّمَٓا nın aksine olarak اِذَا daki (mânâ itibariyle) ihmal, mehil verme, tanıma ve cüzîlik ise, onların musibetten şiddetli nefretleri yüzünden adeta şaşkınlaşıp körleşerek fırsat anını kollama içerisinde dalmış ve batmışken, birden bire bir zulmet onları yakalayı verdiğine işaret eder.

Amma اَظْلَمَ fiilini berk'e, (şimşeğe) isnad eylemesinde ise; ve her tarafı gündüz gibi aydınlatan ziyanın akabinde gelen karanlığın daha çok şiddetli olduğuna işaretle beraber îma eder ki: Musibete uğramış olan şahsın hayali, vaktaki şimşeğin karanlığı tard edip kovduğunu, fakat sonra tekrar yerine zulmetin dolduğunu gördüğünde şu sönüp giden ziya' Kendi yerine miras olarak simsiyah bir duhanı bırakarak gitti tahayyül eyler.

Amma zarara telvih edip göz önüne koyan عَلَيْهِمْ ün zikri de işaret veriyor ki; o karartma, zulmetlendirme bir tesadüf işi değil, belki işledikleri amellerinin bir cezasıdır. Hem remz ediyor ki; musibetin dehşetine kapılmış olan o şahıs, fezayı ve her tarafı doldurmuş ve kaplamış olan o karanlığı, bütün eşya arasından sanki hususiyle şu küçük zelil insan kasdederek hedef seçmişte hassaten ona zarar iras etmek için hucüma geçmiştir tahayyul etmektedir.

Ve amma ayet, سَكَنوُا yerine قَامُوا demesi işarettir ki; onlar o musibet yüzünden kurtulma çarelerine karşı şiddetli bir surette teşebbüse geçmek istemelerinden dolayı, rukua eğilmişlerin hali gibi tekavvus etmiş, belleri bükülmüştür. Nitekim işine ciddi yapışan kimselerin şe'ni de öyle eğilmedir.

Amma

وَلَوْشَٓاءَ اللّٰهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ اَبْصَارِهِمْ

cümlesi heyetlerinin keyfiyetine gelince bil ki; cümlenin başındaki "vav", iki cümleyi bir birine bitiştirme bağlatma edatı olan vav-ı atıf olması sırrıyla, telvih ediyor ki; kudret-i ilahiyenin eli zahiri sebeblerin perdesi altında tasarruf içinde iş görmekte; onun hikmetinin nazarı da bütün illet ve asıl hakikî sebebleri en üstten doğru mürakebe etmektedir.

Amma وَلَوْ harfi ise, gayr-i müstakim bir istisnaî kıyası tazammun etmektedir. Yani ki: Meşiet-i ilahiyenin adem-i taalluku farz edildiği takdirde; temsildekilerin kulak ve gözlerinin zehabsızlığına, yani bu iki büyük ni'metin kendilerinden alınıp selb edilmemesine illet olmuş olur. Nasıl ki menfî yönüyle düşünüldüğünde, kulak ve gözlerinin gitmemişliği meşiet-i ilahiye bunların kendilerinden selb edilip giderilmelerine tealluk etmediğine dair ilmen bilinen bir delildir. Hem bu لَوْ remz etmektedir ki; bu makamda sebeb artık kendi son haddine veya had sınırına ulaşmış, dayanmıştır.

Amma شَٓاءَ kelimesi ise işaret veriyor ki; sebeb ile müsebbebi bir birine bağlıyan ancak meşiet ve İrade-i İlahiyedir. Öyle ise, hakikî tesir sahibi Kudret-i İlahiyedir. Sebebler ancak izzet ve azamet-i ilahiyenin birer perdesidirler. Yani tâ ki, bu perdedarlık vaziyetiyle aklın zahir nazarında Kudret-i Rabbaniyenin eli hasis işler ve emirlerle mübaşeret ettiği görülmesin.

Amma lafza-i celal olan اللّٰهَ ile tasrih eylemesinde ise; (yani ayet cümlesi başı: "Ve eğer Allah meşietiyle istese idi" ifadesiyle olduğu için, sarahaten ferman buyurmuş demektir.) İnsanları sebeplere fazla mübtelalıklarından ve içlerine batıp dalmalardan zecr edip ayırmak istediğine ve zihinleri umum sebeplerin arkasındaki yed-i kudreti görmeye davet ettiğine işarettir.

Ve amma شَٓاءَ nin müttarid kaideye göre bir mef'ulunün bulunması icap ederken hazf edilmiş olması ise; bu kelimenin sair arkadaşlarının gösterdikleri karine ile meşiet ve İrade-i İlahiyye ahval-i kâinatla müteesir olmadığı gibi, sıfat-ı İlahiyye içinde eşyanın tesirini hiç ve asla mevzu olmadığına da ima etmek içindir denilse caizdir. (Yani nasıl ki beşerin iradesi eşyanın yumuşaklık ve sertliği veya küçüklük ve büyüklüğü gibi halleriyle müteessir olduğu tarzda ve bunun gibi değildir.)

Amma لَذَهَبَ kelimesi işaret vermektedir ki; sebepler müsebbebatın üzerine musallat kılınmışta istila etmiş değillerdir. Tâ ki, şayet sebepler aradan ref' olup kalktıklarında müsebeblerde ademin cevfinde kalmış olsunlar da, tesadüfün eli onlarla oynuyor olsun.. ve sonra sebepler gelip ittifak denilen rast gelenlerle birleşip, o müsebbebleri karmakarışıklarla tar û mar edip dağıtsın, hayır!.. Belki sebeblerin arkasında yed-i kudret (her an ve zaman) hazır bulunmaktadır ki, o kudret eşyayı vücud sahasına çıkarır çıkarmaz, derekab Hikmet-i İlahiyyenin eli, müvazene ve intizam kanunu ile onları alır, başka yerlere sevk edip, başıboş bırakmaz ihmal etmez.

Evet, nasıl ki sıcaklık, suyun bünyesini tahrib ettiği vakit, imtizaclığı dağılır, buharlaşmaya başlar. Buhar ise, havada mündemic bulunan bir nizam ile yukarı çıkar, muayyen bir mecra içinde yükselerek gider. Yani onun Sani'-i Hakîmi de onu belli bir yere sevk ederek iskan ettirir.

Yine ذَهَبَ de şöyle bir remiz daha vardır ki; havass-i hamse-i zahire denilen beş zahirî duygular tabiattan doğup gelme bir şey olmadıkları gibi; sem' ve basarın duyma ve görme hisleri de, şu maddi olan göz çukurlarının kendiliğinden gelen bir lazımı ve onların zarurî bir icab ve îcadı da değillerdir. Belki ancak o duygular, Hakim-i Zülkemali olan Allahü Tealanın hedaya ve atayasıdırlar. Göz çukurları ve boşlukları ve bunların zahirî sebebleri ise, ancak adî bir takım şartlardır.

Amma بِسَمْعِهِمْ de, hemze yerine mutaaddî ve sirayetkâr olan "ba" ile ifade edilmesi (yani, mesela hemze ile لَاَذْهَبَ سَمْعَهُمْ demeyip, بِسَمْعِهِمْ demesi) îmadır ki; Kudret-i İlahiyenin eli eşyayı sebeblerin ipine takıpta teslim ederek başıboş bırakmış değildir. Belki eşyanın dizginlerin Hakîm isminin tecellisi olan bir nizamın eline vaz' etmiş ve etmektedir.

Amma (sem')in yapısını ifrad ile (basar)ınkini اَبْصَارْ diye cem' sigasıyla getirmesinde şöyle bir işaret vardır ki; kulak ile işitilen şeyler tek-tektir, ferd-i ferddir. Amma göz ile görülenler taaddüt ediyor. Zira bin kişi de olsa, her birisi yalnız bir şeyi işitebilir, anlayarak birkaç şeyi beraber işitemez. Amma göz ile görünen şeyler ise, bir göz aynı anda bir çoklarını berabaer görebilmektedir. Fakat kulak ancak sıra ile birer sesi işitir ve anlayabilir.

Amma

اِنَّ اللّٰهَ عَلٰي كُلِّ شَيْءٍ قَدٖيرٌ

cümlesi heyetleri ise, bil ki: Bu cümle temsildekinde ve temsil ile benzetilende dehşetin tahkiki için bir fezlekedir. Nasıl ki münafıkların ahval ve vaziyetlerinin en cüz'î ayrıntılarına kadar gösterme ve tanıtma hususunda; temsilde musibete uğramışların en ince ahvallerinin detaylarını da ihmal etmiş değildir. Onun gibi; bu cümle Kudret-i İlahiyyenin de her bir zerrede mutasarrıf olduğuna işaret eylemek içindir.

Amma cümlenin başında tahkik اِنَّ si ise üst tarafta izahı yapılmış bu hükmün (yani Cenab-ı Kadîr-i Küllü Şey'in kudreti herşeye hakîm ve kadîr olduğu hükmünün) hakaik-ı rasihadan olduğuna işaret edilmiş olmakla beraber; meselenin azamet, genişlik ve inceliğine; ve aynı zamanda beşerin acz, zaaf ve kusuruna da remz etmektedir, ki zira beşerde bunların en yakini şeylerinde bile tereddüdü netice veren evham ve vesveseleri doğmaktadır.

Amma lafza-i celal olan اللّٰهَ ile tasrih eylemesi, hükmün deliline bir îmadır. Zira uluhiyetin lâzımı, tam ve şamil bir kudrettir.. ya da, tam ve şamil olan bir kudret, uluhiyetin lazımıdır. (Onun için ayet, muhakkak ve mutlaka Cenab-ı Allahın kudreti her şeye şamildir diye ferman buyurmuş.)

Amma عَلٰي ise, ima ediyor ki; eşyayı ademden vucûda çıkaran Kudret-i İlahiyye elbette o eşya ve mevcuddattı başı boş sahipsiz bırakmaz ve bırakmamaktadır. Belki Hikmet-i İlahiye daimî olarak onları murakabe altında tutup terbiye eylemektedir diye işaret eder.

Ve كُلِّ ise işarettir ki; zahiri olan esbabın eserleri gibi görünen emirler işler ve hasıl-ı bilmasdardan sudûr eden ihtiyari fiiler dahi - icad ve halketme noktasından - Allahü tealanın kudretiyledir.

Amma شَيْءٍ ise, مَشٖييءٍ mânâsındadır. Yani herşey, meişetin taalluk eylediği şeylerdir demektir. Bu da işarettir ki; eşya vücuda geldikten sonra Sani-i Hakîmden müstağnî ve bağımsız kalamazlar. Belki her ân bekaları, yani vücudda kalabilmeleri için, Sani-i Kadir-i Zülcelalin onlardaki tasarruf ve te'sirine muhtaç bulunmaktadırlar. Beka ve vücudda kalabilmek ise, vücudun tekrarlanma ve tazelenmesindedir. Yani, yeniden yeniye rızk ve gıda ile vucud zerrelerinin tekrarlı tazelenmesiyledir.

Amma قَادِرٌ bedeline قَدٖيرٌ lafzını getirmesi ise, remz etmektedir ki; Kudret-i İlahiyye eşyanın yalnız makdûrâtı denilen mevcud hal ve keyfiyetleri mikdarınca değil, belki siğa-ı mubalağa ile bunların hadd ve gayelerinden taşmaktadır. Hem o kudret zatiye olup, içinde tegayyur yoktur. Hem zatın lazime-i zaruriyesi olup, onun zıddı olan acz herhangi bir fürce bulup da müdahele etmesinin imkansızlığı ile, o kudrete ziyadelik veya noksanlık terettüb eyleyemez. Ya da o kudret ziyadelik ve noksanlığı kabul etmez. Yani, zatî olmayan kudret cinslerinde zıdlarının müdahaleleriyle şiddet veya eksiklik terettüb ettiği gibi değildir. Hem قَدٖيرٌ lafzı telvih ediyor ki; kudret bir cins gibidir.. ve "sarf" ilmi mizanı olan فَعَلَ terazisi gibidir ki; Rezzak, Gaffar, Muhyi, Mumit ve saire gibi olan bütün evsaf-ı fiiliyyeye câmi'dir.. ve hakeza üst taraflardan tâ buraya kadar işitip dinlediğin bütün tahkik ve müvazenelerde tam bir tefekkür ile düşün ve teemmül eyle!

[Münafıkların halleri hakkındaki 12. ayetin tefsir ve tahkiki burada sona erdi.]

Mütercim

Önceki Risale: Bakara 17-18: Münafıklar Hakkında Ateş Temsili ← İşarat-ül İ'caz (Badıllı) → Bakara 21-22: İbadet ve Tevhid Bahsi: Sonraki Risale