Risale:Bakara 29: Yedi Kat Sema Bahsi (İ.İ. Badıllı)

Kur'an • 33 Hadis • Evrâd • Sözler • Mektubat • Lem'alar • Şuâlar • Tarihçe-i Hayat • İşarat-ül İ'caz • Mesnevi-î Nuriye • Asâ-yı Mûsa • Barla Lahikası • Kastamonu Lahikası • Emirdağ Lahikası-1 • Emirdağ Lahikası-2 • Sikke-i Tasdik-i Gaybî • Muhakemat • Âsâr-ı Bedîiyye • Mesnevi-i Nuriye (Badıllı) • İşarat-ül İ'caz (Badıllı) • Rumuzat-ı Semaniye • Tüm Risaleler

Önceki Risale: Bakara 28: Yeniden Yaratılış ← İşarat-ül İ'caz (Badıllı) → Bakara 30: Hilafet-i İnsaniye: Sonraki Risale

هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْاَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَي اِلَي السَّمَاءِ فَسَوَّيهُنَّ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِ شَيْءٍ عَلِيمٌ

Ey aziz bilmiş ol ki; bu ayetin mecmu'u, yani cümlelerinin yekûn ma'nası itibariyle, sabıkı olan önceki ayetle nazm ve irtibatı şudur

Önceki ayette enfüsî delillerle, yani: Beşer hayatının yaradılış tavırları ve safhalarıyla; küfür ve küfranın redd ve inkârını işlediği gibi; bu ayette ise, aynı şeyin âfakî delillerine işaret edilmiştir. Ve keza, evvelki ayette vucûd ve hayat ni'metine işaret eylediği gibi; bu ayette ise, bakîlik ve devamlılık ni'metine işaret eylemiştir. Keza, önceki ayet, Saniin Vucüb-ü Vucüd delillerine ve haşrin mukaddeme ve temel esaslarına baktığı gibi; bu ayet ise, ma'adın tahkikine, yani rucû' yeri ve mekânı olan ahiret hakikatının tahkikine ve ona bakan şüphelerin izalesine işaret eylemektedir. Güya münkirler diyorlarmış ki; şu fevkalade büyük olan kıymet ve değer nerede?. Ve bu küçücük olan insan nerede?.. Ve bu küçük ve hakir insana nasıl o derece ehemmiyet ve kıymet verilecek?. Ve Cenab-ı Allah katında insanın ne gibi bir mevki'i ve makamı vardır ki, kıyamet bu insan için kopsun.?!

İşte, Kur'an-ı Hakîm bu ayetlerin (bundan önceki ayet ile beraber bu ayetin) şu işaretleriyle -cevab olarak- ferman etmiştir ki; evet, insanın (Allah yanında) yüksek bir kıymeti vardır. Bunun delili de; gökler ve zemin onun istifadesine musahhar edilmiş olmasıdır.. Hem insanın azîm bir ehemmiyeti de vardır. Bunun delili ise; Cenab-ı Hakkın insanı mahlukat için değil, belki mahlukatı insan için yaratmış olmasıdır. Keza insanın, Halıkı yanında ehemmiyetli bir mevkii vardır.. İşte bunun delili de Allah u Teala, alemi alem için değil, belki onu beşer için yaratmış, beşeri de kendisine kulluk ve ibadet etsin diye halkeylemiştir. Öyle ise bütün bu emareler, deliller netice veriyor ki; insan hayvanat gibi değil, belki çok müstesna ve mümtaz bir mahluk olarak yaradılmıştır. O halde insan, ثُمَّ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ nin cevheresine mazhar olmaya layık ve şayestedir.

Amma cümlelerinin nazm ve diziliş cihetlerine gelince bil ki

Ayetin birinci cümlesindeki جَمِيعًا lafzı.. Ve ikinci cümlesinde ثُمَّ lafzı.. üçüncü cümlesinde سَبْعَ lafzı.. her halde bir tahkiki gerektirmektedir. İşte bizde, şu gelen üç mesele için ve ona dair az konuşacağız.

BİRİNCİ MESELE

Sual 74

Eğer desen: Bu ayet, yer yüzünde bulunan her şey, beşerin istifadesi için olduğuna delalet ediyor. Peki acaba "Zeyd" in, mesela yerin dünyanın bütün eczalarının tamamından istifadesi nasıl tasavvur edilebilir?.. ve mesela "Habib"in ve "Ali"nin, büyük okyanus denizi ortasındaki bir adada bulunan bir dağın dibindeki bir taştan istifadeleri nasıl olacak?. Ve yine, mesela. "Zeyd" in malı, nasıl "Amr" ın istifadesi için olabilir?.. Halbuki ayet, arkadaşları olan diğer ayetlerle beraber "tevzi' olmaksızın her bir ferd için bütünü istifadeye açık olacağına" işaret ediyorlar.. Hem güneş ve ay ve sair yıldızlar, o dehşetli azametleriyle beraber, nasıl "Zeyd" ve "Amr" için olabilir?. Ve o pek büyük mahluklardaki yaradılış gayesi, nasıl "Zeyd" ve "Amr"ın istifadesi için olabilsin?. Hem nasıl zararlı mahlukat ve muzırr eşya dahi beşerin istifadesi içindir denile bilir? İşte bütün bunlar mübalağa gibi görünüyor. Halbuki Kur'an da mucazefe yok ve olmaması lazımdır. Hem onun hakikî belagatına mübalağa yakışmaz ve yakışamaz?!.

(Pek ince bir cevaptır Müellif)

Cevaben sana denilir ki: Gelen altı noktalarda teemmül edip düşünebilsen; evhamlar senden kaçışıp uçuşacaklardır. İşte,

Birinci Nokta: Hayatın hâsiyeti odur ki: -üstte de geçtiği üzere -cüz'ü küll, cüz'îyi küllî, münferidi cemaat, mukayyedi mutlak ve bir ferdi bir alem gibi yapmak ve kılmaktır. Öyle ise, buna göre: Neviler, hayat sahibi birer kavm, birer millet gibi olup, dünya onun yeri, tarlası ve onun evi olur. Hem o zihayat mahlukun, hayat vasıtasıyla her şeyle bir münasebeti ve bir alakası peyda olmuş olur.

İkinci Nokta: Bildiğin ve öğrendiğin gibi; alemde sabit, değişmez bir nizam, muhkem bir ittisak, âlî düsturlar ve esaslı, müstemirr kanunlar vardır. Öyle olunca da; alem bir saat, ya da müntazam bir makine gibi oluyor. İşte alem makinesinin bir çarhı, bir dolabi, belki çarh ve dolabının her bir dişi ve hatta bunların her bir cüz'u, o makinenin intizamında işleyişinde -küçükte olsa- bir dahli bulunmaktadır. Hem makinenin faidesinde ve neticesinde, nizamı vasıtasıyla o çarhın ve hatta dişlerinin de bir te'siri vardır.

Aynen makine misali gibi; beşer dahi dünyadaki bütün nev'ilerin ve millet ve kavmların efendisi olması hesabiyle; dünyada yaşayan umum o zihayatların faidelendikleri her şeyde, beşerin de bir faidesi, bir menfaatı vardır.

Üçüncü Nokta: Geçmiş izahlarda kulağına değmiş olduğu üzere; Âlemde herkesin beraberce olan istifade cihetlerinde bir müzahamet, darlık ve bir sıkıntı yoktur. Evet, güneş tamamiyle "Zeyd" için olabildiği, ziyası da onun bir bahçesi ve nazarının bir meydanı olduğu gibi; ayni zamanda "Amr"ında bir mülkü ve bir bağıdır. İşte, faraza "Zeyd" alemde tek başına bulunmuş olsaydı, alemin her bir şeyinden istifadesi nasıl olacaktı ise, umum insanlarla beraber bulunduğu zamanda da istifadesi yine aynen öyle olacaktır. Her iki halinde de istifadesine mani ve engel hiçbir şey olmadığı gibi; (mesela güneşin ziyasından, havadan, yağmurdan ve saireden istifadesi gibi) hiçbir eksikliğide olmaz. Ancak "ğareyn" ile tabir edilen ağızla yeyip içmesi, sonra mide ve bağırsaklardan geçip çıkan şeyler hariç.. Yani bu noktadan kimisi zengin, kimisi de fakir olabiliyor.

Dördüncü Nokta: Kâinatın yalnız rakik, yufka bir vechi var değildir. Belki tabaka üstüne tabaka olarak umumî ve muhtelif pek çok cihetleri bulunmaktadır. Ve bunlardan istifade yollarıda hem çok, hem de çeşit çeşittirler. Evet mesela senin bir bahçen olsa, sen ondan bir cihetle istifade ettiğin gibi; sair insanlarda başka bir cihetle -kuvve-i basire ile lezzet alma cihetleriyle- ondan istifade ederler. Hem şübhesiz bir hakikattır ki; insanın alemden istifadesi, zahirî beş duygusu ve batınî beş hassesiyle olduğu gibi; cismi ve ruhuylede ve keza aklı ve kalbi ilede ve keza dünyasında ve ahiretindede.. Ve keza yine ibret alma cihetinden (ve daha sair cihetleri buna kıyasla!) istifade cihetleri ve yolları vardır. Öyle ise, beşerin bütün yer yüzündekilerden, belki umum âlemden şu sayılan bütün vecihlerle yapacağı istifadeyi men'edecek bir şey yoktur.

Beşinci Nokta:

Sual 75

Eğer desen: Bu ayetler, diğer bazı ayetlerle birlikte işaret ediyorlar ki; şu âzim ve geniş dünya, beşer için halk edilmiş.. Ve insanın istifadesi ona bir ille-i gaiyye yapılmıştır. Halbuki, mesela dünya küresinden çok daha büyük olan "zuhal" yıldızının beşere olan faidesi, ancak bir çeşit zinet ve zaif bir ziyadır. O halde beşer'in şu cüz'î istifadesi nasıl o yıldızın halk edilmesine bir sebeb, bir ille-i gaiyye olmuş olabilir?!.

Cevaben sana denilir ki: Müstefid olan kendi cihet-i istifadesinde batıp fanî oluyor.. Ve onun zihni istifade yolunda inhisarlık içinde kalıp başkalarını unutuyor. Hem her şeye kendi nefsi için ve menfaatı noktasından bakmaktadır. Keza beşerin istifade ettiği şeylerin ille-i gaiyyesi (sebeb ve illetleri) sadece ona tealluk eden cihete münhasır kalıyor. Öyle ise, imtinan makamında (minnetlendirme) o şahsa bakan kelamda ve hitabda mücazefe, abartma yoktur. Evet, "Zuhal" yıldızının Halıkı, onu binler hikmet için ibda eylemiş olsa da, her bir hikmetinde binler cihetler bulunsa dahi; ve her cihettede binlerce istifade edenler bulunsa da, Zuhal'in yaratılmasındaki ille-i gaiye, o şahsın istifade cihetidir denilmez diye bir şey yoktur. (Zira beşer istifadeyi şuûren idrak ediyor.)

Altıncı Nokta: Üst kısımlarda tenbihi yapıldığı üzere; insan her ne kadar cismen küçük bir şey de olsa, mahiyeti itibariyle (yani ruh cevheri itibarıyla) büyüktür. Öyle ise, onun cüz'îce olan faidelenmesi küllîdir. O halde, hilkatte, ya da yaradılışın ille-i gaiyyesi insana atfedilmesinde abesiyet yoktur denilir.

İKİNCİ MESELE

ثُمَّ hakkındadır.

Bilmiş ol ki: Bu ayet, yani

خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْاَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَي اِلَي السَّمَاءِ

ayetindeki ثُمَّ , dünyanın yaradılışı göklerden evvel olduğuna delalet ediyor. Lâkin وَ الْاَرْضَ بَعْدَ ذٰلِكَ دَحَيهَا (Naziat/30) ayeti ise göklerin arzdan önce halkedildiğine delalet etmektedir. Amma كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا (Enbiya/30) ayeti de, yerin ve göklerin beraber ve birlikte halk edilmiş olduklarına, sonrada birleşik oldukları bir maddeden inşikak edip ayrıldıklarına delalet ediyor.

Hem şunu da bilmiş ol ki: Şer'in nakliyatı, yani İslâm Şeriatı ilminde gelen rivayetler şöyle delalet ediyor, diyorlar ki: Cenab-ı Hak Teala kâinat ve mevcudatı halk ederken, evvela bir cevhereyi, yani maddeyi ve onun çekirdekiğini halk eylemiş... Sonra o cevhereye tecellî etmiş... Bu tecellî ile, o cevhere veya madde eriyerek yayılmış... Sonra ondan bir kısmını buhar, bir kısmını da mayi' kılmıştır. Sonra, yine bir tecelli-i İlahî ile o mayi' olan kısım, kesafet peyda ederek köpük haline gelmiştir. Sonra o köpükten dünyayı, ya da yedi arz kürelerini halk eylemiştir... Ve sonra yine o köpükten, her bir küre için hava-i nesimîden birer sema meydana gelmiştir. Sonra, o eriyen cevhereden ayrılan buhar maddesini de bast eyleyip sermiş ve yaymıştır. Ondan da gökleri tesviye edip düzliyerek, yıldızları da o göklerin içinde zer'edip ekmiştir. Ve bundan sonra da, semavat, yıldızların tohumlarına müştemil bir tarla tarzında inikad edip yerine oturmuştur.

Yeni hikmet'in faraziye ve nazariyyeleri de şöyle:

(Manzûme-i Şemsiyye, (yani güneşin seyyaratiyle birlikte sistemi ve içinde yüzdüğü sema') aslı itibariyle basit, sâde bir cevhere imiş... Sonra, o madde ve cevhere bir çeşit buhara inkılab eylemiş.. Ve sonra o buhardan ateşli bir mayi' hasıl olmuş... Sonra o mai'in bir kısmı soğuyarak tasallub edip katılaşmış... Ve sonra, geri kalan o ateşli mayi, hareketlenerek kıvılcımlar ve ateş parçalarını fırlatmaya başlamış; o parçalar birbirinden infisal edip ayrılmış... İşte o fırlatılıp saçılan kıvılcımlar dahi, kesafet peyda ederek seyyareler haline gelmiş, dünyamızda o kıvılcımlardan birisi olarak gelmiş, yerine oturmuştur) diye hükmeylemiş.

İşte, sen eğer bunları böyle işittin ve dinledin ise, şu iki mesleğin (yani: Şeriat ilmi ile, Hikmetin görüşünü) arasında olan müşterek noktaları bulup birbirine tatbik etmen şöyle caiz olabilir ki: كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا ayeti dünyanın Manzûme-i Şemsiyye ile beraber, ilk evvel yaradılışlarında, kudret eli basit bir maddeden, yani "esir" maddesinden yoğurmuş olduğu bir hamur vaziyetinde olmuş olmaları mümkün görünmektedir... Ve o cevherenin veya esirden olan o maddenin sair mevcudata göre, akıcı bir su gibi olup aralarında cereyan edip akarak içlerine nüfuz eylemiş ve etmektedir. Aynı zamanda وَ كَانَ عَرْشُهُ عَلَي الْمَاءِ (Hûd/7) ayeti de, şu su gibi olan maddeye işaret etmektedir. Esir maddesi ise, yaratıldıktan sonra, Sani-i Hakimin tecellisine ilk merkez olmuş maddedir. Yani: Evvela Esiri halketmiş, sonra Cevahir-i Ferde veya atom haline getirmiş. Daha sonra, esir zerrelerinin bir kısmını kesifleştirmiş; sonra da o kesifleştirilmiş kümelerden "yedi meskûn küre"leri halk eylemiş; o yedi kürelerden birisi işte dünyamızdır... Ve sonra, kesafet ve katılığına nazaren dünyamızın, sair gök cisimlerinin hepsinden önce kabuk bağlıyarak sertleştirilmiş olduğunu ve şu anda bir çok semavî cisimlerin ateşli mayi' halinde bırakılmaları ile; acele ve öncelikle dünyamızın kabuk elbisesine büründürülmüş olduğu ve uzun zamandan beri hayata menşe' olarak devam edip gelmiş olması; onun -bu nokta ve bu cihetlerinden dolayı - hilkat ve teşekkülü semavatın yaradışından evvel olmuş olduğunu gösteriyor. Amma onun, nev-i beşerin yaşamasına elverişli hale getirilmesi ve insan hayatına yararlı olacak işlerinin tekemmülü ve düzlenmesi ve düzenlenmesi, yani: Bast edilip yayılma işi, semavatın tesviye ve tanziminden sonra olduğu için; bu cihetten semavat ondan önce halk edilmiştir denilebilir. İşte mezkûr üç ayet, bu üç noktalara da bakmaktadırlar.

Bu meselenin ikinci bir cevabı:

Bil ki: Kur'an-ı Hakîmin bu gibi mevzu' ve meseleleri dile getirmesinden maksadı; hilkat ve yaradılışın tarihçesi dersini vermek değildir. Belki o Kur'an, nazil olmuş; taki Sani-i Hakimin marifetini ders versin!.. Bununla beraber bu mânâda iki makam vardır.

Birinci makam: Bu mesele; ni'met'in, lütfun ve merhametin ve delilin zuhûr keyfiyetinin beyanı makamında ele alındığında; dünyanın evvel halk edilmiş olduğunu.. amma

İkinci makam: Ki, azamet, izzet ve kudretin delilleri noktasında ele alındığında ise, semavatın evvel yaratıldığını gösteriyor.

Sonra ثُمَّ kelimesi, terahî-i zatî için (yani: İrsal eyleme, serbest bırakma.. Ve sonra yukarıdan aşağıya sarkma) olabildiği gibi; bazen de, merdivenin basamakları gibi tertible tefekkürlerin mertebeleri de olabiliyor. O halde ثُمَّ اسْتَوَي nın bir ma'nâsı: "biliniz.. Ve tefekkür ediniz.. ve düşününüz ki; O, yani Zat-i Hak Tealâ, Arş-ı rûbûbiyetinde istiva eyliyerek tasarruf eylemektedir.

ÜÇÜNCÜ MESELE

سَبْعَ hakkındadır.

Ey aziz bilmiş ol ki: Eski hikmet (felsefe ve feylesoflar) semavatın dokuz olduğuna kaildir. Onun ehli, bunu acib bir surette tasavvur ve tasvir eylemişlerdir. Hem o hikmetin şu nazariyesi asırlarca nev-i beşerin zihnini istila etmişti. Hatta bir çok müfessirler âyatın zevahirini onların mezhebine imale ettirmeye muztar kalmışlardır. Fakat yeni hikmet ise; yıldızların feza içinde ve boşlukta muallak (asılı) olduklarına kail olup, adeta semavatın vücûdunu inkar ediyorlar gibidirler. Bu iki hikmetten evvelkisi ifrat, diğeri ise tefrit etmiştir.

Amma Şeriat-ı Garra-i İslâmiyye ise, hükmetmiş ve etmektedir ki: Sani-i Hakim (Celle Celalühû) semavatı (bir deniz gibi) halk eyliyerek, yıldızları onun içinde balıklar gibi yüzer kılmıştır. Hadis dahi delalet ediyor ki; "Semavat mevc-i mekfuftur." Yani, deniz gibi dalgalandıktan sonra karardade olup, köpük bağlamış vaziyettedir. İşte bu hak ve sadık mezhebin tahkiki, gelen altı mukaddemelerin içerisindedir.

Alî ve Hak ve müskit bir tahkikdir.

Birincisi: Fence ve hikmetce sabit olmuştur ki; şu geniş feza-yı alem "esir" ile doludur.

İkincisi: Ecram-ı ulviyye kanunlarının rabıtası ve ziya ve hararet gibi kuvvetlerinin nâşiri ve nâkili (taşıyıcısı) olan bir madde, feza içinde mevcud olup, her yeri doldurmuşdur.

Üçüncüsü: Esir maddesi -sair maddeler gibi- esir kalmakla beraber, muhtelif teşekkülleri ve ayrı ayrı ve değişik çeşitleri vardır. Mesela: Suyun teşekkülatı, yani teşkilata başladığı vakit buhar, su ve buz gibi kısımlara ayrılması gibi...

Dördüncüsü: Ecram-ı ulviyyede iman-ı nazar yapılırsa, (dikkatlice bakılırsa) tabakalarında muhalefet görülecektir. Görmez misin ki; bulutlu ince bir küme gibi görünen "Kehkeşan" adlı "nehr-i sema" (samanyolu) milyonlarla yıldızların oturum tutmuş mekânıdır. İşte o yıldızların, içinde in'ikad etmiş oldukları esir yani esiri içine almış fezanın sureti, elbette sabit yıldızların bulundukları tabakaya muhalifdir, değişiktir. Keza o, bir hads-i sadıkla, Manzume-i Şemsiyye tabakaları ile de muhalefet içerisindedir.. Ve hakeza, tâ ayrı ayrı yedi manzumelere gidinceye kadar böyledir.

Beşincisi: Hads ve istikra' ile sabit olmuştur ki; bir maddede teşkil (şekillendirme) ve tanzim ve tesviye başladığı zaman, ondan birbirine muhalif tabakalar doğar. Mesela: Kül'ün, kömür'ün ve elmas'ın ondan tevellüd eylediği maden gibi... Ve mesela, ateşde teşkilat düşse; alev, kor ve duhanın birbirinden çıkıp ayrılması gibi... Veya, müvellidül-ma müvellidül-humûza ile (oksijen, hidrojenle) mecz edildiğinde, ondan su, buz ve buharın teşekkül eylemesi gibi...

Altıncısı: Buraya kadar zikredilmiş bütün bu emareler, semavatın taaddüdüne (birkaç olduğuna) katiyyen delalet etmektedirler. Şari-i sadık dahi "semavat yedidir" diye ferman eyler. O halde elbetteki yedidir. Hem yedi, yetmiş, yediyüz gibi tabirler, Arab üslubunda kesreti ifadede kullanılır.

(Güzel bir teşrihdir Müellif)

Velhasıl: Sani-i Hakîm (C. C.) esir maddesinden yedi semavatı halkeyliyerek, acib ve dakik bir nizam ile onu tesviye ve tanzim eylemiş... yıldızları da onda zer' eyleyip ekmiştir... Ve tabakaları arasında da muhalefet ve değişiklikler bırakmıştır.

Ey aziz, bilesin ki: Sen Kur'an-ı Hakîmin hitablarının ve maânîlerinin genişliğinde ve bütün insan tabakalarının -en âmî avamdan, ehass-ı havassa kadar- hepisinin anlayışlarına göre müraat eylemesindeki üslubunda tefekkür eylediğin zaman; acib bir emri, bir şeyi görürsün mesela: İnsanlardan bazıları (1) سَبْعَ سَمٰوَاتٍ nı, hava nesîminin tabakaları olarak fehmeder. Bazılarıda (2) bu tabirden: Arzımızı kuşatan ve dünyamızın arkadaşları ve içlerinde zihayatların yaşayabileceği sair küreleri de ihata eyliyen hava-i nesîminin kürelerini fehmeder.. Ve bazıları, (3) o tabirden, cümhûrca bilinen "Seba-i Seyyare" denilen yıldızları fehmeder. Daha diğer bir kısımda (4) bu lafızdan; Manzume-i Şemsiyye dairesi içerisinde olarak esir maddesinin yedi tabakasını anlar.. Ve bazılarıda, (5) bu سَبْعَ lafzından; bizim şu meşhud Manzûme-i Şemsiyemizle beraber, yedi tane manzumelerin var olduğunu fehmeyler. Daha başka bir kısım da, bu kelimeden; teşkilatlandırıldığında -az üste geçtiği üzere- esir maddesinin yedi tabakaya ayrıldığını anlar. Daha başka(6) taifeside, bu ta'birden; şu güneş lambaları ve sabit yıldız misbahlarıyla tezyin edilmiş tarzda görünen bütün semavatı tek bir sema sayarak, bunu da: "Dünya semasıdır" deyip; daha onun fevkinde ve ötesinde ve görünmeyen altı kat semavat daha vardır diye anlar. Amma yüksek bir tabaka-i insaniyye ise, bu tabirden yedi kat semavatın yalnız âlem-i şehadete münhasır olmayıp, belki dünyevî, uhrevî ve gaybî gibi alemlerdeki ayrı ayrı hilkat tabakalarını tasavvur eyler. Demek ki; her bir tabaka-i insaniyye isti'dadı kadarıyla feyz-i Kur'andan istifa eyleyebiliyor.. Ve onun sofrasından hissesini alabiliyor. Evet, Kur'an-ı Hakîm, bütün bu görüş ve anlayışlara muhit ve müştemil bulunmaktadır.

Şimdi ayetin cümlelerinin tahliline bakıyoruz

İşte ayetin şu birinci cümlesi:

هُوَالَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْاَرْضِ جَمِيعًا nın nazm ve dizilişi "Beş vech" iledir.

Birinci Vecih: Bundan önceki ayet, hayat ve vucûd ni'metine dair keyfiyete işaret eylemiş.. bu ayet ise, beka ni'metine ve onun sebeblerine işaret etmektedir.

İkinci Vech: Vaktaki evvelki ayet, beşerin için en yüksek mertebeyi, yani Hak Tealaya rücû' mertebesini isbat eyledi. Sami'in zihni hemen sual sormak üzere intibaha geldi ve sordu: "Şu zelil insanın bu yüksek mertebeye ve âli dereceye istidadı nereden?. Olsa olsa, belki Allah u Tealanın fazlı ve cezbiyle olabilir?.

İşte sanki şu

هُوَالَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْاَرْضِ جَمِيعًا

ayet cümlesi o suale cevab vererek diyor ki: "Evet, bütün dünya'yı musahhar ettiği beşerin, Halıkı yanında pek azim bir mevkii vardır."

Üçüncü Vecih: Bundan evvelki ayet, vakta beşer için haşr ve kıyametin olacağına işaret eyledi. Dinleyici yine sual sormak hazırlığı yaparak dedi: "beşerin ne gibi bir ehemmiyeti, kıymeti var ki; kıyamet onun için kopsun.. Ve saadetine yol açılması için şu alem harap edilsin, yıkılsın?"

İşte bu suale karşı da, üstteki ayet cümlesi cevaben dedi ki "o ki, yeryüzündekilerin tamamı istifadesine muheyya edilmiş.. ve bütün kâinat nevileri musahhar kılınmış olan bu insanın elbette azim bir ehemmiyeti vardır. Hem bu vaziyetiyle hilkatın gaye ve neticesi beşer olduğuna da işaret edilmiş oluyor.

Dördüncü Vecih: Önceki ayet اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ayet ile; vasıtaların ref'edilip, merci'iyetin münhasıran ve yalnız Allaha olacağına işaret eylemiştir. Halbuki, dünyada insanın pek çok mercileri vardır. İşte bu istifhama karşı ayetin bu cümlesi der ki: Evet o günü; sebepler, vasıtalar Kudret elinin tasarrufu üstünden şeffaflaştırılacak, altında yalnız Allahın tasarrufu görünecek ve gösterilecektir. Bununla beraber dünyada dahi hakikî merci', yine ancak Allahtır. Vasıtaların dünyada zahiren araya girmesi, bir takım hikmetler içindir. Yoksa insanın muhtaç bulunduğu bütün her şeyini halk eyleyip veren yine ancak Hak Tealadır.

Beşinci Vecih: Önceki ayet, vaktaki saadet-i ebediyeye işaret eyledi... bu ayet ise, fazl-ı ilahinin o saadetten önce olduğuna işaret eylemiştir, ki o saadeti de istilzam eden yine ancak o fazl-ı Rahmanîdir. Yani yer yüzündeki her şey, kendisine ihsan edilmiş olan insanın, saadet-i ebediye dahi ona verileceği muhakkaktır, şeksizdir ve bu insan onu müstahaktır.

Amma ثُمَّ اسْتَوَي اِلَي السَّمَاءِ cümlesinin nazm, irtibat ve dizilişi ise, "dört vech" iledir:

Birincisi: Sema, yerin refikasıdır, arkadaşıdır. Hiçbir kimse bulunmaz ki; yeri tesavvur ettiği zaman, zihninde semayı dahi hatırlamış olmasın.

İkincisi: Semanın tanzim ve tertibi, beşerin yer yüzündeki nimetlerden istifadesini tekmil ve tamamlamak içindir.

Üçüncüsü: Evvelki cümle, ihsan ve fazl delillerine işaret eyledi. Bu cümle de, azamet ve kudretin delillerine işaret eylemektedir.

Dördüncüsü: Şu ثُمَّ اسْتَوَي اِلَي السَّمَاءِ cümlesi işaret ediyor ki; beşerin faidelendiği nimetler ve sair eşya, yeryüzündekilere münhasır değildir. Belki sema dahi onun istifadesine musahhardır. (çünki kâinatın enva-ı mevcudatı birbirine yardımcı ve birbirlerinin tamamlayıcısı olmaları ile, beşer için semavat aleminde dahi başka istifade cihetlerine işaret vardır demektir.)

Amma فَسَوَّيهُنَّ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ cümlesinin nazm ve dizilişi ise "üç vecih"ledir.

Birinci Vechi: Bu cümlenin üstteki cümle ile olan irtibatı فَيَكُونُ nun كنْ ile olan bağı gibidir.

İkinci Vechi: Yine bu cümlenin üstteki cümle ile olan rabtı, bağlantısı; kudret taallukunun, irade taalluku ile olan rabtı mesabesindedir.

Üçüncü Vechi: Yine bu cümlenin üstteki cümle ile rabtı, neticenin mukaddeme ile olan bağı gibidir.

Amma وَهُوَ بِكُلِ شَيْءٍ عَلِيمٌ cümlesinin nazmı da "iki vech" iledir.

Birincisi: Bu cümle, sabık cümlenin tanzimine dizilişine bir "delil-i lümmî" dir. Nasıl ki sabık cümle tanzimi de bu cümleye "delil-i innî" idi. Zira ittisak, (beraberlik içinde olmak) ve intizam, kâmil bir ilmin vucüduna delalet ederler. Nasıl ki ilim de intizamı ifade eder, gösterir.

İkincisi: Üstteki cümle kâmil bir kudrete delalet ediyor. Bu cümle ise, şamil bir ilme delildir.

Şimdi cümle-cümle ayet heyetlerinin nazm ve diziliş keyfiyetine geçiyoruz

İşte, evvelki cümlede istinaf vardır... Ve her iki cüz'ün tarifleri bulunmaktadır. Yani: Kelam, iki cüzden ibaret olduğu, bu cüzlerde mübteda ve haber olduğu için, bu ikisinin muarref olarak gelmeleri vardır. Ve içinde haberin muarrefliği mevcuddur... ve لَكُمْ ün "lam"ı; ve bu لَكُمْ nın takdimi, başa alınması vardır.. Ve فِي lafzı... ve جَمِيعًا kelimesi bulunmaktadır.

Tefsir ve İzah:

1- İstinaf meselesi: Bu istinaf, mukadder bazı sualler ve bunların cevablarına işarettir ki,

هُوَالَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِيالْاَرْضِ جَمِيعًا

cümlesinin dizilişindeki beş çeşit vecihlerinde buna dikkat çekilmiştir.

2- Her iki cüz'ün tarifi (muarrefliği): Tevhid ve haşre işarettir ki, bundan evvelki ayetin sonunda olan ثُمَّ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ deki اِلَيْهِ sinin takdimindeki hasr'ın delilidir.

3- Haberin tarifi: Yani, haberin ta'rifini خَلَقَ ile yapması (şerh ve tafsil getirmemesi) ise, hükmün zâhir ve âşikar olduğuna işaret içindir. (yani هُوَالَّذِي mübteda olarak "o ki..." mânâsındadır. Onun haberi de خَلَقَ... dir.

4- لَكُمْ deki menfaat "lam"ı ise, (yani aleyhe değil, lehe bakan "lam-ı menfaat" işarettir ki; eşyada asıl olan "ibaha" dir. Yani mübahlık umumî olup, ancak bazı şeylerde hakkı ve masumiyeti korumak için "haramlık" araya girmiş, arız olmuştur. Mesela: Başkasının malını yemek.. Veya hürmet için, insan etinin haramiyeti... Veya zararlı, tehlikeli olduğu için zehiri yutmak haramlığı... Yahudda kerih ve gayr-ı tahir görülen başkasının balgamı.. ya da necis ve zararlı olduğu için ölü, hayvanın eti gibi şeyler haram kılınmıştır.

Hem yine bu لَكُمْ deki menfaat lam'ı remzediyor ki; her bir şeyde menfaatın varlığı mevzu-u bahistir. Beşer için velevki bir çok menfaat cihetlerinden yalnız bir cihetiyle de olsa, her şeyde bir istifadesi vardır. Bunun da birçok nev'ilerinden yalnız bir nev' ile de olsa, isterse en hakir şeylerde olsun bir istifadesi, hatta hiç olmazsa bir ibret nazarı ile faydalanması vardır.

Hem yine bu "lam-ı menfaat", îma ediyor ki: Yerin cevfinde ve altında rahmetin bir çok hazineleri meknuz olup, müstakbelde gelecek insanları beklemektedirler.

5- لَكُمْ ün takdimi (yani خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْاَرْضِ deki مَا فِي الْاَرْضِ den önce zikredilmesi) işarettir ki; yer yüzündeki bütün eşyadan beşerin istifade ciheti, bütün gayelerin en önde geleni ve üstünü ve en birincisidir.

6- عَلَي الْاَرْضِ yerine مَا فِي الْاَرْضِ yı, (yerin içindekileri diye) getirmesi; insan için menfaatların, yararlı şeylerin ekserisi yerin altında, kürenin karnında olduğuna işarettir. Ayni zamanda, insanları yerin cevfinde olan hazineleri taharrî eylemesine teşci'i ima etmektedir. Bu ise, yerin altında ve içindeki madenlerin ve maddelerinin istifadesinde beşerin birden değil, yavaş yavaş ilerliyeceğine de delalet etmektedir. Yani: Yerin, toprağın içinde daha bir çok başka maddeler ve unsurların olabileceğine; ve bu maddeler ve madenler, müstakbel ehlinin omuzundan hayat tekâlifinin zorlukları olan gıda ve saire gibi mühim işlerini hafifletecek imkanları gösterir.

7- Cümlenin sonunda gelen جَمِيعًا lafzı ise, bazı şeyler hakkında bir kısım insanların abesiyet, fuzûlîlik tevehhümlerini red etmek içindir.

Amma ayetin ikinci cümlesi başındaki ثُمَّ ise, yerin, dünya küresinin yaradılışından, tâ semavatın tanzimine kadar Allahü Tealanın kudretiyle göstermiş olduğu icadları olan silsile-i ef'al ve şuunatına işarettir. Aynı zamanda dünyanın, Küre-i Arzın yaradılışından sonra, nev-i beşerin menfaatlarının tanzim rütbesi, yani sıra ve tertibi, terahî ile yavaş yavaş ve serbest bir tarzda geniş zamana yayılıp bırakıldığına da remzdir. Ve keza, ثُمَّ den fehmediliyor ki, beşerin istifade edeceği menfaatların birden değil, tehirli ve peyderpey olacağına îmadır.

Amma اسْتَوَي kelamı ise, içinde bir îcaz vardır. Yani, öz konuşmak, az kelimelerle çok mânâlar ifade etmek vardır. Yani îcazlı mânâlardan birisi: "Semanın tesviyesini murad eyledi" ve daha benzeri mânâlar... Keza اسْتَوَي da bir mecaz da vardır, şöyle ki, bir şeyi kasdederek o hedef istikametine doğru giderken, sağa-sola bakmadan yürüyenin misalini andırmaktadır.

Ve اِلَي السَّمَاءِ ise: "Sema'nın maddesi ve cihetine doğru" demektir.

Amma فَسَوَّيهُنَّ nin başındaki ف ise, iki taraf ve iki cihet mânâdadır. Bir ciheti: Fer'lendirme, dallandrımadır. Eğer dallandırma, şubelendirme cihetine nazaran olursa, yani o mânâ ile ele alınırsa: فَيَكُونُ nün كُنْ e terettübü gibi olur. Ya da, kudretin tealluku, iradenin teallukuna... Ve kazanın kadere teallukuna benzer bir terettüb gibi olur. Amma eğer ف nin takibci hâsiyeti cihetine kıyas edip bakılırsa; o vaziyette şöyle bir mukadder cümleye ima etmiş olur:

وَنَوَّعَهَا وَنَظَّمَهَا وَدَبَّرَ الْاَمْرَ بَيْنَهَا فَسَوَّيهُنَّ

yani: "semayı nevilere ayırdıktan ve çeşitli teşkilatlara mazhar ettikten ve tanzimatını icra için tedbir emrini aralarına vaz' eyledikten sonra, tesviye eylemiştir" mânâsını da ifade edebilir.

Amma سَوَّي kelimesinin ma'nası ise; "Semavatı muntazaman halk eyleyip, herbirisini birbirlerine müsavîce tesviye eyledi.

Amma هُنَّ ise, semavatın maddeleri birkaç nevi' olduğuna îma eder.

سَبْعَ ise, kesreti tazammun edip ifade etmekle beraber, Allah'ın yedi sıfatıyla (sıfat-ı seb'a) olan münasebetine; ve dünyanın teşekkülatındaki yedi devir ve zamanlarla da münasebettar olduğuna işaret eylemektedir.

Ve سَمٰوَاتٍ ise, "o semavat ki; çok parlak ve bir çoğunun adları bilinmeyen çok kesretli nuranî azim kevkeb çiçeklerinin bahçesi ve seyyare balıklarının denizi ve hadsiz yıldızların tohum ve danelerinin ekildiği tarlası..." demektir.

Amma وَهُوَ بِكُلِ شَيْءٍ عَلِيمٌ cümlesine gelince; bil ki: Cümlenin başında gelen ve bir münasebeti gözleyen ve iktiza eyleyen "vav-ı âtıf" ise, şöyle işaret veriyor ki: "O Allah-ı Zülcelal her şeye kadîrdir. Öyle ise şu azim ecramın Halıkı ancak odur. O halde o, herşeyi bilendir. Öyleyse o, semavatta ve yıldızlarında ittikan-ı sanat ile tasarruf eyleyen ve iş gören bir Nazzamdır, çok iyi bir tanzimcidir.

Amma بِكُلِ deki "ba-i ilsak" tabir edilen ulaştırıcı, bitiştirici ve yapıştırıcı ب ise, ma'lumdan ilmin adem-i infikâkine, yani kopmamazlığına işarettir.

[Dakik bir nüktedir Müellif]

Amma كُلِّ lafzı ise, şunu ifade eder ki: O küll, öyle amm ve her şeyi muhittir ki; bazısının hâslık ve istisnalığını kabul etmez bir külldür. Yani ki:

وَمَا مِنْ عَامٍّ اِلَّا وَقَدْخُصَّ مِنْهُ الْبَعْضُ

(Hiçbir amm yoktur ki, içinden bazıları hususiyet kesb ederek haricinde kalmış olmasın.) Kaidesine dahil bir küll cinsinden değildir. Yoksa, şu mezkûr amm kaidesi buraya tatbiki takdirinde, "Cezr-ül esamm-ül kelamî" denilen muğalatanın misali gibi olur ki; doğruyu da söylese, kendini tekzib etmiş olur.

شَيْءٍ lafzı ise, şaî ve meşiyyi tazammun eden bir ammdır. Yani irade eden ve edilen aynı bir ve beraberdirler ki; birbirinden ayrı bakıldığında, varolması mümteni' gibi olup, "bu onunla olmazsa, öbürü ile de hiç olmayacaktır" gibi ma'naları ifade eyler.

Ve عَلٖيمٌ ise; "o, öyle bir zattır ki; ilim onun bir zarûrî lazımı olarak ona sabittir. Yani ilim, ona zatî bir lazım olmuştur."

Önceki Risale: Bakara 28: Yeniden Yaratılış ← İşarat-ül İ'caz (Badıllı) → Bakara 30: Hilafet-i İnsaniye: Sonraki Risale