Risale:Bakara 28: Yeniden Yaratılış (İ.İ. Badıllı)

Kur'an • 33 Hadis • Evrâd • Sözler • Mektubat • Lem'alar • Şuâlar • Tarihçe-i Hayat • İşarat-ül İ'caz • Mesnevi-î Nuriye • Asâ-yı Mûsa • Barla Lahikası • Kastamonu Lahikası • Emirdağ Lahikası-1 • Emirdağ Lahikası-2 • Sikke-i Tasdik-i Gaybî • Muhakemat • Âsâr-ı Bedîiyye • Mesnevi-i Nuriye (Badıllı) • İşarat-ül İ'caz (Badıllı) • Rumuzat-ı Semaniye • Tüm Risaleler

Önceki Risale: Bakara 26-27: Temsil Bahsi ← İşarat-ül İ'caz (Badıllı) → Bakara 29: Yedi Kat Sema Bahsi: Sonraki Risale

كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللّٰهِ وَكُنْتُمْ اَمْوَاتًا فَاَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

Ey aziz bilmiş ol ki: Şu ayetin dahi "üç çeşit" nazm ve diziliş vechi vardır:

Birinci vecih: Ayetin mecmû-u meali sabık ayetle olan nazımıdır. Buna göre bilesin ki: O ayetlerde Cenab-ı Hak teâla vaktaki insanları kendine ibadet etmeye; ve kendisine (veya ibadetin hakikatına) iktikad getirmeye davet eyledi. Ve akaid ve ahkâmaların delillerine icmalen işaret ederek usullarını da zikreyledi. Bu ayette ise, gelecek ve bu ayete lahik olup eklenecek "üç lahikalar"la birlikte o usullere bakan ve delilleri içine alan in'metleri sayarak; o akaid ve ahkâmın delillerini getirmiş, serdeylemiştir. Sonra bu ayette işaret edilmiş olan en büyük ni'metin "Hayat" olduğunu.. Ve bundan sonra gelecek ikinci ayette işaret edilen en büyük ni'metlerden birisi de; semavat ve zeminin tanzim edilmesiyle ancak mümkin olabilen hayatın kemali olan "Beka" olduğunu.. Ve sonra gelen üçüncü ayette ifade edilen büyük nimetlerden birisi de; kâinatın içinde ve bütün mahlukatın üstünde "beşerin tafdili ve tekrimi" (yani insan oğlunun faziletliliği ve kerimliliği) olduğunu.. ve sonra dördüncü ayette beyan edilmiş olan en azim nimetlerden birisi de "beşere ilmi ta'lim eylemek" olduğunu hatırlatarak, ibadeti akaid ve ahkamın delillerini serdeyleyip göz önüne sermiştir. İşte bütün bu nimetler ise, nimetin suretine nazaran "Delil-ül İnayet vel-gayet" olduğu gibi; ibadetin sebeb ve illetinin de delilleridirler. Evet, akıllarda Cenab-ı Mün'im-i Hakîkinin in'amlarına karşı şükreylemek vacib; ve nimetlerini inkar ve küfran ise, haram olduğunu hissettiriyor. Lâkin hakikata nazaran olsa; mebde' ve maâd'ın vucüduna (yani dünyaya gönderiliş ve ahirette dirilişin olacağına) bakan, isbat eden "ihtiraî delil"ler kısmından olmuş olur.

Hem yine şu ayet, sabık ayete, (önceki ayete) baktığı gibi; sabıkın sabıkı olan ayetlerdeki kâfir ve münafıkların bahislerine de nazar eylemektedir. Yani bu ayetteki istifham-i inkarî-i taaccübû ile, o kâfir ve münafıkların rüsvay ve rezilliklerini izhar eyliyerek, başlarına kakıldığına ve onları tehdid ve terhib eylediğine işaret etmiştir.

İkinci vechi: Bu ayetin cümleleri birbirleriyle nazmlı ve ahenkli olduğu keyfiyetine gelince, bilmiş ol ki; burada gıybetten hitaba geçip bakan bir iltifat vardır. Evet, sabık ayetler evvela onların (fasıkların) hal ve vaziyetlerinden bahsedip hikaye eyledi. Sonrada doğrudan onlara hitaba geçti. Bu vaziyet ise, belagat ilminde malum olan bir nükte içindir, o nüktede şudur: Bir şahsın mesavîsi, kötülük ve günahları yavaş yavaş ve perdeypey zikredildiği zaman, hiddet ve buğz dahi ona karşı gittikçe ziyadeleşir ve öyle bir hale gelir ki; eğer o şahıs bir insan ise, mütekellimi; o kusurlu şahsı getirip, karşı karşıya olarak hitap etmeye zorlar. Amma eğer başka birisinin haseneleri, iyilikleri derece derece zikredilirse; bu zat ile şifahen konuşma meyli kuvvetleşir ki, mütekellimi ona müteveccih kılıp, doğrudan hitap eylemeye iltica ettirir.

İşte Kur'an-ı Hakîm Arabın üslûbleri üzerine nüzûl ettiği için; (ve Arab lisanında mezkûr kaidenin ehemmiyetli mevkii olduğundan) onları muhatabaya alarak كَيْفَ تَكْفُرُونَ deyip iltifatta bulunmuştur. (yani: Sabık ayetlerde, cenab-ı hak teala kullarını ibadete davet için, bahşeylemiş olduğu nimetlerini, in'amlarını yâdedip, yâd'a getirip, kullarını vicdanlarıyla muhasebeye sevkettikten sonra, onların günah ve kötü hallerine bir dönüverip left-i nazar eylemiş. Yani: Göz ucuyla bakarcasına onlara yönelmiş ki: "Ey insanlar! Nasıl olurda küfran-ı ni'mette bulunuyorsunuz??" demiştir.)

Üçüncü vechi: Bilmiş ol ki: Buradaki maksad ve gaye madem -sabık ve geçmiş asıllara binaen- iman ve ibadete dair; ve küfrü red, küfran-ı ni'meti men'etmeye bakan bürhanlar serdeylemektir.. Sonra, bu delil ve bürhanların en vâzıhı; beşer ahvali ve hayat seyrinin silsilesinden istifade edilen delillerdir. Nimetlerin en mükemmeli ise, insan oğlunun hayat seyrinin çeşitli silsilelerinin borularında sarkıtılan ve boğumlarında mündemiç bulunan nimetlerdir ki; ayet:

وَكُنْتُمْ اَمْوَاتًا فَاَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

diyerek, o boğumlu ve budaklı ve birbirine bağlı ve müretteb borularından ni'met salkımları sarkıtmış olan âcib silsileye işaret etmektedir. Şimdi bizde o ukdelerin halli için "beş mesele" yi temhid ve tesviye edeceğiz. (Hazırlayıp düzenliyeceğiz.)

BİRİNCİ MESELE

وَكُنْتُمْ اَمْوَاتًا hakkındadır.

Bilmiş ol ki: İnsan, cesedi itibariyle; alemde münteşir, yayılmış camid zerreler halinde iken, (yani: Henüz cesedde toplanmamış dağınık zerreler olarak bulunurlarken) birden görürsün ki; o zerreler mahsûs bir kanun ve muayyen bir nizam ile bir intizamın kanunu altına girer anasıra dahil olurlar. Sonra bu zerreler, unsurlar aleminde mütesettir, saklı ve sâkit bir halde bulunurlarken, birden görürsünki; bir kasd ve bir hikmeti îma eder bir tarzda muayyen bir düstûr ve bir intizam ile anasır aleminden çıkarak, mevalid alemine girerler. (Yani kimyevî bir imtizac ile unsurların birleşimi ve karışımları neticesi de su, buhar ve diğer masnuatı doğuran bir vaziyete girerler.) Sonra bakıyoruz; Mevalid Aleminde de bu zerreler mütefekkir bir halde sâkin-sâkin durmuşlarken, birden acib bir tarz ile bölükleşerek -mesela- nutfe denilen bir suya dönüşürler. Sonrada, birbirine eklemli ve müteselsil inkılablarla "alaka"ya, sonra "mudğa"ya, sonra et ve kemik vaziyetine ve hakeza.. ilh.. ye tahavvül ederler.

İşte bütün bu inkılablı tavırlar gerçi, her birisi bir evvelki tavra göre daha mükemmeldir. Lâkin yine ölü ve cansız sayılırlar.

Sual 67

Eğer desen: Ölüm, hayatın yok olması, sona ermesidir. Halbuki onlarda (yani: O ölü zerrelerde -Abdülmecid-) hayat yoktur ki, zeval bulup sona ersin?!

Cevaben sana denilir: Burada şimdi, aşağıda gelecek üçüncü ve dördüncü meselelerdeki, ya da alttaki ikinci meselede olan üçüncü ve dördüncü bölümlerdeki ukdelerin içinde olan hakikatleri kabul ettirmeye zihni hazırlamak için bir mecazı ihtiyar eylemiştir.

İKİNCİ MESELE

اَحْيَاكُمْ hakkındadır.

Bilmiş ol ki: Hayat, kudret mu'cizelerinin en âcaibi ve en dakikidir. Hem bütün ni'metlerin de en büyüğüdür... Ve keza mebde' ve ma'ad (dünyaya geliş ve ahirette yeniden diriliş) hakkındaki umum bürhanların en zahiridir.

Amma hayatın en dakiklik yanı ve gumûzluk ciheti şudur ki: Hayat nevilerinin en aşağı tabakası nebat hayatıdır. Şu nebat hayatınında ilk mertebe ve derecesi, çekirdek ve tohumdaki hayat düğümünün tenebbühü ve uyanışıdır. Çekirdek ve tohumdaki bu tenebbüh de, şiddetli âşikarlığı ve umûmiliği ile ve zaman-ı Ademden (a.s.) beri onunla olan ülfetler ile beraber, yine de beşerin ilmi ve hikmeti gözünden mestûr ve saklı kalmıştır.

Amma hayatın en büyük bir ni'met olduğu tarafı ise şöyledir: Hayatsız bir cisim, bulunduğu müşahhas ve muayyen mekândan ve ona gelip karışan şeylerden gayri, hiçbir şeyle münasebeti, tanışması yoktur. Hayatsız bir dağ dahi olsa yetimdir, tek başınadır. Lâkin, mesela "Arı" gibi küçük bir cisim, hayat ona düştüğünde, birden görünsün ki; bütün kâinatla münasebetleri ve enva'larıyla ticaretleri ve alış verişleri başlıyor. Hatta o canlı şeyin, bu vaziyetiyle hakkıdır ki desin "mekânım olan içinde yaşadığım kâinat, benim mülküm gibidir." Hususan hayat, hayvanî hayata intikal ile terakki edince, bir görürsün ki; o şey duygularıyla alemlerde cevalan etmeye ve kâinatın etrafında tasarrüf eylemeye başlıyor. Öyleki o zihayat, canlı mahlukla enva-i kâinat arasında bir ihtisas, yani birbirlerinin lisanından anlama, alışveriş ve sevgi husûsiyeti hasıl oluyor. Hele hususiyle hayat, insan hayatı tabakasına yükseldiğinde, görürsün ki; o insan, aklının nuru ile (yani aklındaki ilim ve ma'rifetle) âlemlerde cevelan etmeye başlıyor. Evet, insan nasıl aklının ilim ve marifet nuru ile cismanî alem alem içerisinde tasarruf edebiliyorsa; kalb ve ruhu ile de, ruhanî alemde cevalan edebiliyor. Misal alemde de seyran edebilmektedir. Keza insan, o mezkûr alemlere müsafir olarak gidebildiği gibi; o âlemler dahi onun rûhunun ayinesinde temessül etmek suretiyle ona misafir olabiliyorlar. İşte böyle bir insan: "Şu alem, Allah'ın lütf ve fazliyle benim için halk edilmiştir" diyebilir. Böylece, havas ve cihazları inbisat ve inkişaf kaydetmiş öylesi bir insanın hayatı, tenevvu' ile çeşitleşerek; maddî ve manevî cismanî ve rûhanî hayata da, inbisat ile yayılabilir ki; bu çeşitli olan hayatların her birisi, bir çok hayat tabakalarına müştemil olmuş olabiliyor. Öyle ise, bu mezkûr ma'naya binaen haktır ki denilsin: Ziya, levn ve renklerin zuhuruna sebeb olduğu gibi; hayat dahi kâffe-i mevcûdatın keşşafı ve zuhûrlarının sebebidir. Hem yine o hayat, bir zerreyi alır, bir alem gibi kılar, yine o hayattır ki; şu alemin tamamı tek başına bir zihayata, bölünmeden sıkıntısız olarak ihsan edilmiş olmasına vesile olabilir. Fakat nev'-i insanın -azın azı olan- şerli kısmı dışında, milyonlarca âlemlerin yanyana ve beraberce yaşamasına bir mani', bir engel olmadan sıkıntısız hayat sürmesine ve her birisi "şu alem benimdir" diye bilmesine imkân verilmiştir.

Amma hayatın Sani-i Zülcelale ve keza haşr ve neşre en zahîr delil olduğunun vechi ise; bilmiş ol ki: Bazı camid zerrelerin bulundukları ilk vaziyetten, bir başka heyet ve tavra -makul bir sebeb tevassut etmeksizin- def'aten intikal ve inkılab etmeleri de bir çeşit bürhandır. Oysa ki, hakikatların en şereflisi ve en temiz ve nezihi olan hayatın ne mülk, ne de melekût cihetlerinde; ve ne içinde ne de dışında hiçbir vechle bir hasislik ve bir kir bulunmamakta ve her iki vechi de latif bulunmaktadır. Hatta bir hayvanın zahirce hasis ve cüz'î olan hayatı dahi âlidir, yücedir.

(Güzel bir tedkikdir Müellif)

İşte bu sırdandırki; yed-i kudret ile hayat arasına her hangi zahirî bir sebep girmediğinden; kudret elinin bizzat hayat ile mübaşereti izzet-i kudrete münafî gelmiyor. Bununla beraber, zahirî olan sebebler -üst tarafta geçtiği üzere- oraya vaz'edilip konulmaları ise, kudretin izzeti zahir nazarda hasis ve napâk gibi görünen şeylerle mubaşeretli görünüp (insanlarca) şaibelenmekten muhafaza edilmesi içindir.

Amma hayatın mebde' ve maâda en zahir delil olduğunun yanı ise: Az üstte işitip duymuş olmanla beraber, burada hülasasını sana anlatalım:

İşte her kim ki şu hayatın gidişatında nazar eder ve nazarı ile üst üste mürettep, tertiplice olan tavırlarından, ta en basit cisim suretlerine varıncaya kadar ta'kib edebilirse; bu hayat, henüz zerreler âleminde yayılmış, dağılmış eczalar halinde iken, sonra o cüz'ler anasır alemine geçmeleriyle, orada başka suretler giydiklerini görecektir. Sonra, mevalid âlemine geldiklerinde, başka bir tavır ve vaziyet aldıklarını bulacaktır, ve daha sonra, Nutfe vaziyetine geçtiklerine mülakî olacaktır. Sonra Alâkaya ve sonra Mudğaya intikal ettiklerini müşahede edecektir. Sonra, def'aten bir inkılâb-ı acib ile başka bir sûret giydiklerini görecektir. Ve bütün bu inkılâbların içerisinde de, mutlaka muayyen düsturlara tabi' olan hareketler olduğunu görecek ve bütün bu hareketlerin ortasından göze görünen şey odur ki; herbir zerre mezkûr tavırların başında ve başlangıcında bir hizmet ve bir vazife için ta'yin edilmiş olarak, zihayat bir cesedini münasib yerine gidip, girip vazife görmeye adeta "hazır ol" a getirilmiş vazifedardırlar. İşte insanın zihni, bu vaziyette o zerrelerin bir kasd ile sevkedildiklerini ve bir hikmet ile gönderildiklerini herhalde düşünüp tefettun edecektir. Hem o insanın nazarında "Hayat-ı Saniye" yani öldükten sonra ikinci defa diriltme, bu birinci hayattan çok dereceler daha ehven ve daha kolay ve daha mümkin olduğunu düşünüp anlaşılması müyesser olacak ve bit-tarikkil evla kalbi de bu vaziyetlerle ikna edilmiş olacaktır. İşte ayetin فَاَحْيَاكُمْ cümlesinini fade eylediği şu mânâ ise, sanki arkada gelen ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ün delili gibi olup, her ikisi beraber كَيْفَ تَكْفُرُونَ nin كَيْفَ sinden müstefad olan inkâr reddeylediğinin bürhanıdır. Çünkü ayetin başında كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللّٰهِ diyerek "Nasıl Allaha karşı inkâr ile küfre girersiniz ki!.." dir.

ÜÇÜNCÜ MESELE

ثُمَّ يُمِيتُكُمْ Hakkındadır.

Ey aziz bilmiş ol ki: خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَيَوةَ (Mülk/2) ayeti delalet ediyor ki; ölüm, sırf bir i'dam ve bir yok olma değildir. Belki hikmetli bir tasarufa mazhar olmaktır, bir yer değiştirmedir. Ve dünyanın mahbesinden, zindanından ruhun serbest bırakılmasıdır. Hem nev-i beşerde işin başından (Hz. Ademden) ta şimdiye kadar gelen ve elde edilen sayısızca emareler ve ışıklanan gayr-ı mahdud işaretler; zihinlere şöyle bir kanaât ve bir hadsi ilka eylemişlerdir ki: İnsan öldükten sonra, bir cihet ile bakidir. Ve bakî kalacaktır.. Ve insandan bakî kalacak olan cihet ve şey ise, Ruhdur. İşte insan ruhunun şu zatî hasiyeti (yani zatında var olan bakîlik hasiyeti) insan oğlunun bir tek ferdinde varlığı tahakkuk eylemiş olsa, bu zâtîliğin vücûdu bütün nevinde de bulunduğuna delildir. Çünkü zatî hasiyetlidir.. Ve işte buradan "mûcibe-i şahsiyye" mûcibe-i külliyeyi müstelzim olur. (Yani: Bir şahısta müsbetiyle bulunan bir mûcibe, bir zarurî îcaplı iş; o şahsın bağlı bulunduğu bütün ne'vinde de varlığını gerektirir.) İş bu vaziyette ölüm, hayat gibi kudretin bir mu'cizesi olmuş olur. Yoksa zahir nazar da, ölümde hayat şartlarının görünmemesi ile, yokluk olduğunun illeti, delili olamaz.

Sual 68

Eğer desen: Ölüm, nasıl ve hangi cihetle nimet olabiliyor ki, nimetlerin ipine dizilmiş olsun?

Sana cevaben denilir ki: Ölüm, bir cihetle değil, birkaç cihetle ni'mettir.

Birinci ciheti: Çünkü ölüm, ebedî saadetin mukaddemesi, mebdeidir. Evet, bir şeydeki güzellik veya çirkinlik hükmü, o şeyin mukaddimesine, esasına da terettüp eyler. Evet, mesela vacibin üstünde mütevakkıf olduğu şeyde vaciptir.. Ve harama giden ve götüren şey dahi haramdır. Öyle ise, ölüm, saadet-i ebediyyenin mukaddemesi olmakla, elbette saadet ve nimettir.

(Şu üstteki "güzellik ve çirkinlekteki hüküm" meselesi şöyle izah edilebilir: Mesela cihad, yerine göre farz-ı ayn, farz-ı kifaye veya vaciptir. Öyle ise, her şahs-ı mü'min, malıyla ve gayretiyle ona hazırlık yapması da vâciptir. Hem mesela müskirattan şarap ve saire içmek haramdır. Öyle ise, içki meclislerine -ihtiyarıyla- gidip oturmak da haramdır. Zira yavaş yavaş harama götürmeye sebep olabilir. Ve daha buna göre, zinanın ön perdeleri olan haram nazar ve benzeri şeyler kıyaslanabilir)

İkinci ciheti: Çünki ölüm, mutasavvifînden tahkik ehline göre, şahsın muzır hayvanat ve haşaratla dolu hapishane gibi bir yerden, geniş bir sahraya çıkması gibi necatı, kurtuluşudur.

Üçüncü ciheti: Çünkü ölüm, nev'-i beşer'in nesli ve ictimaî hayatı itibarıyla büyük bir ni'mettir. Eğer ölüm olmasa idi, insan nev'i müdhiş sefaletlere, perişaniyetlere düşmüş olacaktı.

Dördüncü ciheti: Çünki ölüm, bazı şahısların hal ve vaziyetleri itibarıyla matlup bir ni'mettir. Zira insanın âcizliği ve zaifliği sebebiyle hayatın tekâlifine ve beliyyelerin tazyikatına ve unsurların -zahiri- şefkatsizliklerine tahammül edememektedir. Öyle ise ölüm, şahsın kurtuluş kapısıdır.

DÖRDÜNCÜ MESELE

ثُمَّ يُحْيِيكُمْ hakkındadır.

Ey kardeş! Bilmiş ol ki:

اَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَاَحْيَيْتَنَا اَثْنَتَيْنِ

(Mü'min Sûresi/11) ayetinin işareti ve keza ثُمَّ يُحْيِيكُمْ cümlesini takib eyleyen ثُمَّ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ nin remzi ile birlikte Kur'anın icazına bakıldığında; ayetin şu ثُمَّ يُحْيِيكُمْ cümlesi, kabir hayatına îma eylediği gibi, haşir hayatına da delalet etmektedir.

Sual 69

Eğer desen: Bir insanın cesedi ateşle yakılır, külü de havaya saçılır ve savurulursa, acaba onda nasıl kabir hayatı tasavvur edilebilir?

Cevaben sana denilir: Ehl-i sünnet vel-cemaat yanında; bünye, yani maddî cesed ve vucûd hayatın bir şartı değildir. O halde rûhun bazı zerrelerlerle tealluk eylemesi, (yani: Alakadarlık içinde bulunması) imkân dahilidir.

Sual 70

Eğer desen: Kabir azabı nasıl tesavvur edilebilir ki; kabre konulan bir cenazenin göğsü üstüne bir yumurta bırakılır ve günlerce öyle kalırsa, onda en edna bir hareket bir kımıldanma dahi hissedilmeyecekdir. Acaba bu halde, o ölüde hayat ve kabir azabı nasıl olur?

Cevaben sana denilir ki: Âlem-i misalin mevcudiyeti hakkında yerinde, mevkiinde deliller ve bürhanlar zikredilmiştir. Hatta o âlemin varlığı İlahiyyûn olan muhakkiklerin indinde kat'îdir, şübhesizdir, işte varlığı kat'i olan misal aleminin hassası ve husûsiyyeti; ma'nalar halindeki ilmî mevcudâtı, o alemde cisimler haline getirmek... Ve araz denilen sûret ve kabukları, cevahir vaziyetine... Ve değişken olan tavır ve halleri sabit şeyler haline tahvil eyleyip değiştirmektir. Ve o aleme şu şahadet aleminden nâzır olan gözler ise; sadık rüyalar, keşf-i sadıklar ve şeffaf cisimlerdir ki, bütün bunlar dahi o alemin varlığını telvih ve tasvir etmektedirler. Hem sonra, alem-i berzah ise, bir timsali olan alem-i misalden hakikatça daha çok sabittir. Berzah aleminin bir gölgesi de rüya alemidir. Rüya aleminin gölgesi de hayal alemidir. Hayal aleminin nazîri, benzeri de ayine gibi şeffaf şeylerdir..

(Münasib bir temsildir Müellif)

Şimdi eğer sen bunu böyle anladı isen; rüya aleminde cerayan eden hal ve vaziyetlere bak!. Mesela: Senin yanında uyumuş bir şahsın, sâkin ve sâkit vaziyetinde iken, teemmül eyle ki, yatmış olan o şahıs, kendi aleminde mukatele ve mudarebe ile meşgul olduğu ve yaralar aldığı, ya da yılan kendisini sokmuş da teellüm duymakta olduğu bir hal içerisindedir. Senin onunla, uykusu alemine girip konuşabilse idin ve kendisine diyebilse idin ki "Ey arkadaş! Sıkılma ve üzülme ve gazablanma! Zira senin bu halin bir rüyadır. Hakikat değildir." deyip, bin yemin de etseydin; sana inanmayacak ve dönüp sana diyecektir ki: "yahu! İşte bak, şu elemim beni acıtıyor ve şu yaram beni incitiyor. Hem bak, şu elinde kılınç olan adamı ve bana hucuma geçen şu yılanı görmüyormusun.?."

Evet, uyanık alemde bir omuz ağrısı, ya da bir baş nezlesi gibi mânâlar; rüyada yaralayan bir kılınç olarak tecessüm eyler.. ve şahsın kalbini inciten hiyanet mânâsı, bir yılan suretinde tasavvur ettirilir. Çünki bu da elem, o da elemdir.

İşte ey arkadaş! Sen, Alem-i misalin gölgesi olan rüyada bu işleri böyle işitip, gördüğün halde; acaba bundan çok dereceler daha sabit ve daha hakikatlı ve bizden o nisbette uzakta olan berzah aleminde de vaki olacağına ve olmakta olduğuna tasdikin gelmiyecekmidir?!:

Amma alem-i Ahiretteki uhrevî hayata nazaren يُحْيِيكُمْ mün ifade ettiği mânâsına gelince, bilmiş ol ki: O hayat, bütün hayat alemlerinin netice ve zübdesidir. Eğer alem-i ahiretteki hayat olmazsa, hiçbir hakikat sübût bulup sabitleşmiyecektir. Belki bütün hakikatlar tersine dönecek, mesela: Bütün nimetler, nıkmetlere inkılab edeceklerdir... Ve daha buna göre sen kıyasla! Biz bu meselenin delillerini şu sûrenin (Bakara Sûresi) başındaki

وَبِالْاٰخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ

ayetinde hülasalı bir surette kayd etmişizdir. (Müracaat!)

BEŞİNCİ MESELE

ثُمَّ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ hakkındadır, ki geçen silsilelerin son ukdesidir.

Bilmiş ol ki: Halık Teala -cellet kudretehu- alem-i kevn ve fesadda bir çok dakik hikmeler için zıdları birbirine mezc eylemiş.. Zâhirî sebebleri ve vasıtaları da izzetini izhar eylemek için vaz'etmiştir. Böyle olunca da, ilel ve malûlat silsilesi, (yani sebebler ve sebeblerle meydana gelen işler ve haller) terettüb eylemiş, tertib ile birbirine bağlanmışdır. Amma sonra, vaktaki haşirde kâinat tessaffî ve temeyyüz eyledi. Yani: Zıdlar birbirinden ayırdedilerek, ayrı ayrı guruplar haline gelmiş oldular.. Ve bunların gurupları ayrı ayrı mevki' ve mekanlara çekildiler; kâinatta zıdların çarpışmasından safileşerek duruldu. İşte o zaman, sebebler ortadan tamamen kalkmış olacaklar. Vasıtalar da iskat ettirilecek, esbab ve vesaitin perdesi düzlenecektir.. Ve işte o zaman kudret-i İlâhiye üzerinde perde olmuş örtü, nikap kaldırılıp açılacak.. Herşey ve herkes Sani'ini görmüş olacak ve hakikî Malikini de tanımış olacaktır.

Geçen ayet cümlelerinin nazm ve diziliş vaziyetlerinin hülasaları için bir "Tezyil"

Bilmiş ol ki: Cenab-ı Hak Teâla vakta ki كَيْفَ içindeki istifham-ı ihbarî tariki ile, vaki'deki ihbarlı küfürlerini redd ü inkar eyledi. Hem ondan insanları teaccüb duymaya davet eyledi. Sonra bu davaya delil ve bürhan getirmek üzere, şu وَكُنْتُمْ اَمْوَاتًا nin başındaki "halî vav" ı ta'kib edecek halleri göz önüne getirmek suretiyle; yani dört büyük inkılapları göstererek (yani: Nutfe, alaka, mudğa ve lahm-ı cedid inkılaplarını) bunların herhepsi ve herbirisi imanın vucûb ve zarûretine şâhidler olduğunu isbat etmiştir. Sonra bu inkılaplar, herbirisinin arkasında gelen inkılaptaki tavır ve mertebeleri müştemil olarak, ona mukaddeme ve zemin hazırlayıcısı durumundadır. Demek ki, birinci inkılabın birinci tavrından, son inkılabın ahir tavrına kadar canlının aslî cesedi daima teceddüd ile tazelenmekte ve bir kabuğu çıkarıp atar, daha ekmelini giyer bir tarzda devam eder, gider. Böylece o canlı, bu libası çıkarır, daha âlâ ve üstün bir sureti giyinir; sonra onu dahi bırakır, yerine daha güzelini telebbüs eyler tarzda ve hakeza, gittikçe gider; ta en a'lanın en a'lasına ulaşıncaya kadar devam eder gider. Nihayet en sonun da Saadet-i ebediyyenin tekarrur etmesiyle istikrar bulur, durur.. Ve bütün bu tehavvüller, değişimler muayyen bir nizam ve muntazam bir kanun ile cereyan eder. Bundan dolayı ayet, o inkılabların ilkine ve birincisine وَكُنْتُمْ اَمْوَاتًا kavliyle işaret eylemiştir. İşte bu ilk inkılab ise, tavırların en âhirinin en son tavırlarını da müştemil bulunarak اَحْيَاكُمْ ün mealini netice vermektedir ki, ikinci inkılaba da delalet eyliyor. Hakaik-ı alemin en acibi olan şu ikinci inkılap ise, ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ün inkılabıyla nihayetlenen en son tavırları müştemil bulunmaktadır.. Ve şu gelen üçüncü inkılap dahi ثُمَّ يُمِيتُكُمْ inkılabıyla tamamlanan berzahî tavırlarını da müştemildir.. Ve bu inkılab dahi ثُمَّ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ kavliyle hitam bulan dördüncü inkılaba kadarki kabir ve haşir tavırlarını içine almaktadır. İşte acaba, bütün bu inkılabların etvarında dikkatlice düşünen bir kimse, haşrin inkârına nasıl cesaret edebilecektir.?.

Şimdi ayet'in cümle cümle heyetlerinin nazmına geçiyoruz

İşte birinci cümle olan

كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللّٰهِ وَكُنْتُمْ اَمْوَاتًا

dır. Bunda ki كَيْفَ ile edilen istifham, zihinlerini kendi kabahatlarına çevirmek içindir, taki kendileri bizzat kabahatlarını görerek, insafa gelip ikrar etsinler. Hem كَيْفَ kelimesi aynı zamanda halin lazımına, yani yaşanan ve isbatlı delilleri ile silsilenin hal ve tavrılarını inkâr ile yapılan küfrün inkârın imkansızlığına ve ademine istidlal olduğuna işarettir.

Amma تَكْفُرُونَ deki hitab ise, (yani "nasıl olurda siz, bütün bu delaili inkâr ile küfre girersiniz?" hitabı) -az üstte geçtiği üzere- onlara karşı Hazret-i Allah'ın (c.c.) şiddetli gazab gösterdiğine îmâdır.

Ayrıca لَا تُؤْمِنُونَ (iman etmiyorsunuz) demeyip, تَكْفُرُونَ ile ifade etmesi, kâfirlerin şiddetli inadlarına işarettir. Zira onlar, pek çok delillerle isbatı yapılmış olan imanı terk edip, butlanı bürhanlarla açığa çıkmış bir küfrü kabul ediyorlar.

Hem وَكُنْتُمْ deki "halî vav" ise, bir mukadder cümleye işarettir. Zira ayetin iki cümlesi maziyye diğer ikisi de müstakbeliyyedirler. Her iki taraf cümleler de, halli âmilin (çalışanın) haline mukarin, hemdem olma kaidesine muvafık düşmemektedir. Öyle ise mukadder olan cümle şöyle olacaktır. "O halde siz, katiyyetle onu biliyorsunuz!" (yani kat'î biliyorsunuz ki, sizler yok iken, ölü iken o sizi var eyledi.)

Sual 71

Eğer desen: Kâfirler her ne kadar ölümü ve ilk hayat olan dünya hayatını ve geliş keyfiyetini ve bu hayattan sonra gelen ölümü biliyorlarsa da, lâkin bunların işleyiş fiili Allahtan olduğunu bilmiyorlar.. Ve bundan dolayı, ikinci hayat olan dâr-ı Ahiretteki hayatı ikrar etmiyor ve sonunda Allaha rücû, dönüş olacağını tasdik etmiyorlar.

Cevaben sana denilir ki: Cehli silip götüren delillerin zuhûrü vaktinde, câhili âlim menzilesine çekmek ve ona o makamdan hitab etmek belagattandır. İşte, mademki ilk ölüm halinde (yani dünya hayatına gelmeden önceki ölü gibi tavırlar) ve birinci hayatın tavırlarında yapılan tefekkür, Sani'i ikrar eylemeye sürüklemekte ve o tavırları bilmekle de ikinci hayatın vukû' bulacağına zihni ikna etmek derkârdır. O halde onlar, adeta bu mezkûr silsileyi biliyorlar gibidirler.

Ve كُنْتُمْ deki hitab ise, (ölü halde iken sizler) onlar için, (yani umum herkes ve her şey için) zerreler aleminde dahi bir vücudları ve bir muayyen varlıkları olduğuna işarettir. Yoksa, zerrelerin kendiliklerinden herhangi bir surette bir araya gelmiş, ittifak etmişlerde; Şu muayyen cesedleri, (yani: Bir nizam ve bir kanunun ta'yiniyle vücüd bulmuş olan şu cesedleri) bir tesadüf neticesinde meydana gelmiş değildir.

Ve جَمَادٍ , yada ذَرَّاتٍ değil, اَمْوَاتًا kelimesini tercih eylemesi, لَمْ يَكُنْ شَيْئًا مَذْكُورًا (İnsan/1) ayetinin mealine ima etmek içindir. Meali: (İnsan, hatırlanan, dillerde dolaşan bir şey değilken....) dir.

Amma فَاَحْيَاكُمْ cümlesine gelince;

Sual 72

Eğer desen: Cümlenin başındaki ف takip ve ittisal içindir. (Yani: Mânâyı tamamlamak için, bir cümleden sonra gelen cümleyi takip edip bitiştirmek içindir) halbuki ise, zerreler aleminden, belki daha öncesinden başlanıp gelen ve hayat verip diriltinceye kadar olan vaziyetlerde çok çeşitli ve değişik tavırlar araya giriyor.. ve uzun mesafeler tavessut eyliyor. O halde şu "fa-i ta'kibiyye" ile, hemen takib ve bitiştirme nasıl olacaktır?!

Sana cevaben denilir: Bu "fa", Sani'i isbatlıyan delilin menşe'ine işaret etmek içindir. O ise, ma'kul bir sebeb'in tevessütü olmaksızın, câmidlik vaziyetinden hayvaniyete, yani hayatdarlığa def'aten inkılab eylemesi; zihni Sani'in ikrarına sürükler.. Ve keza, ölülük haletindeki

tavırlarda nakıslıklar olup, sabit halde olmadığından; takib "fa"sının şe'ni onu hemen takib eylemektir.

Ve صِرْتمْ اَحْيَاءً ifadesi yerine, اَحْيَاكُمْ mütercih eylemesi de meseleyi daha sarahata kavuşturmak içindir. Yani ki: "Siz hayattar ve hayat sahibi oldunuz ve olmuşsunuz." Bu ise, elbette Sani'in kudri olmaksızın böyle olması mümkün değildir. Öyle ise, netice olarak: Hayat veren ve dirilten yalnız Allahtır.

Amma تَمُوتُونَ ye bedel, (yani: "ölüyorsunuz" yerine) ثُمَّ يُمِيتُكُمْ cümlesini getirmesi ise, (o, sonra sizi öldürür) -yukarıda geçtiği üzere - işarettirki; ölüm kaderin ölçü ve proğramiyle çizilip, kudretin eliyle yapılan azîm bir tasarruftur.

Aya görmezsin ki; Tabiî, yani fıtrî ömrünü tamamlayıpta, son eceline kadar devam edip giden ve öyle ölenler azın azıdırlar. (Yani: Ekseriyetle kazalar, su-i istimallerin neticesinde arızalarla "ecel-i kaza" denilen ölüm ile ölüp, fıtri ömrünün sonuna ulaşamamaktadırlar.) işte bundan zihin, hüşyar olabiliyor ve olmalıdır ki; mevt, bir netice-i taibiiye değildir. Öyle ise ölüm, zahirde cesedin inhilali, dağılması ise de, amma ruhun fenası, ademi asla değildir. Belki ölüm, ruhun serbest, hürr ve mutlak kalmasına sebeb olmaktadır.

Amma ثُمَّ يُحْيِيكُمْ cümlesi başındaki ثُمَّ ise; ölüm ile ahiret, ya da dünya ile ahiret alemi arasına, acaiblerle dolu olan "Berzah" aleminin tevessüt ettiğine ve edeceğine işaret eylemektedir.

Amma ثُمَّ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ nün başındaki ثُمَّ ise, (yani: Ayetin başından buraya kadar üçüncü ثُمَّ oluyor.) pek büyük, geniş ve pek kalın bir perdenin, araya girdiğine ve gireceğine işarettir. Amma تُرْجَعُونَ ise, o kalın ve büyük perdenin, nikabın sonra nef'edilip kalkacağına ve sebeblerin tard edilip kovulacağına, vasıtaların da iskat edileceğine işarettir.

Sual 73

Eğer desen: Allah'a rücû' etmek ve ona dönmek ise, sanki önceleri ondan kopup gelindiğini iktiza eyliyor. O ise, buradan, bazıları Allah ile ittisalı tevehhüm etmişler. Bir kısım tasavvuf ehli de; benzetme, müşabehet gibi (zıdd) anlayışlara yeltenmişlerdir?!.

Cevaben sana denilir ki: Dünyada nasıl ki vucüd ve onu bekası vardır. Ahirette de vücud ve onun bekası olacaktır. Dünyadaki vucud ve hayat, vasıtasız olarak kudretin elinden sudûr ediyorsa da, lâkin kevn ve fesad alemi olan dünyadaki beka, (yani dünyadaki ömür boyunca olan bakîlik) tahlil ve terkiblerle, tasarruf ve tahavvüller ile mahfüftür, çevirilidir. Ve hikmetleri üst taraflarlarda zikredilen illet ve sebebler araya giriyor ve bir takım vasıtalar tavassut edebiliyorlar. Lâkin Ahirette ise; vücud olsun, bekası olsun, bütün levazımat ve terkibleriyle beraber, bizzat yed-i kudretten zahir ve sadır olmaktadır... Ve her şey ve herkes, kendi hakiki Malik ve Sahibini bulacak ve tanıyacaktır. İşte eğer sen bu yapılı (kısacık) izahda teemmül edip düşünce bildi isen; rucû'un bir mânâsını da anladın demektir.

Önceki Risale: Bakara 26-27: Temsil Bahsi ← İşarat-ül İ'caz (Badıllı) → Bakara 29: Yedi Kat Sema Bahsi: Sonraki Risale