Risale:Bakara 30: Hilafet-i İnsaniye (İ.İ. Badıllı)

Nurpedia.org - İman ve İslam Hakikatlerine Dair Nur Ansiklopedisi sitesinden
22.20, 7 Şubat 2021 tarihinde Turker (mesaj | katkılar) tarafından oluşturulmuş 17040 numaralı sürüm
(fark) ← Önceki sürüm | Güncel sürüm (fark) | Sonraki sürüm → (fark)

Önceki Risale: Bakara 29: Yedi Kat Sema Bahsiİşarat-ül İ'caz (Badıllı)Bakara 31-33: Talim-i Esma: Sonraki Risale

وَ اِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلۤئِكَةِ اِنِّى جَاعِلٌ فِى اْلاَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا اَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَ يَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ قَالَ اِنِّى اَعْلَمُ مَالاَ تَعْلَمُونَ[değiştir]

Mukaddime[değiştir]

Ey aziz bilmiş ol ki: Melaikenin vücûdunu, varlığını tasdik etmek; imanın rükünlerinden birisidir. O halde, burada -melaikenin isbatı mevzuunda- bize birkaç makam vardır.

1. Makam[değiştir]

Hakirliği ile beraber zihayatlarla doldurulmuş olan şu arz küresine bakan ve âlemin intizam ve itkanında teemmül eyliyen bir insan; elbette şu yüksek burçlardaki sükkânın mevcudiyetini, yani, ulvî alemler olan semavatta ve yıldızlarında da sâkinlerin varlığını hadsen bilecek, tasdik edecektir. Melaikenin varlığını tasdik etmiyenin meseli; büyük bir şehre giden ve giren adamın meseli gibidir ki; girdiği o şehrin bir köşesinde, müzahrafatla telvis edilmiş eski ve köhne bir binaya rastgelir, görür ki, o bina insanlarla doldurulmuştur.. Sonra, o hanenin, binanın önünde ve arsalarında, yani, etrafında ve sahasında ruh ve hayat sahibleriyle dolu olduğunu da görüyor.. Ve o zihayatların yaşamalarına medar olan bazı hususî şartları bulunduğunu da müşahede ediyor. Onlardan bir kısmı nebatat ve ot ile, diğer bir kısmı ise balık ile gıdalanıp yaşıyorlar. İşte bu adam, bu binayı, bu köhne haneyi bu vaziyette gördükten sonra; ötede binlerle yüksek ve yeni kasırları, sarayları görüyor ki; bu sarayların aralarına vasi' tenezzühgâh meydanları, geniş ve müzeyyen parklar vardır. İşte bu hal ve vaziyete rağmen o köhne haneye mahsus hayat şartları oralarda cereyan etmediğinden, itikad eder ki; o yüksek kasır ve âlî saraylar sâkinlerden boş ve halîdirler.

Amma Melaikenin varlığını tasdik edip itikad eden adamın meseli ise: O eski, köhne, küçük ve basit hanenin içi ve etrafı ruhlu ve hayatlı mahluklarla dolu olduğunu görünce; ve şehrin de intizamını müşahede edince, kat'iyyen hükmeyler ki: Şu uzakta görünen müzeyyen sarayların dahi kendilerine münasip sâkinleri elbette ve mutlaka vardır... Ve oralara mahsus ve hususî bazı hayat şartları da vardır. Uzaklık ve ulvîlikleri sebebiyle oradaki sükkanın görünmemeleri, olmamalarına delalet etmez diye kanaat getirir.

İşte aynen bu temsil gibi; küre-i arzın, dünyanın zevilhayatlarla dolu olması, bittarik-il-evla ve kıyas-ı hafî üstüne müesses olan muttarid bir intizam ve bu intizamın da üstüne mebni olan kıyas-ı evlevî ile netice veriyor ki; şu pek geniş olan fezay-ı âlem; burçlarıyla, yıldızlarıyla, semavatiyle; -içlerinde pek çok cins ve nevilerin bulunduğu ve İslâm şeriatının "Melaike" diye tesmiye eyleyip da'va ettiği gibi- zevil ervahlar ile doludur, malamaldir. Feteemmel!

2. Makam[değiştir]

Bil ki, -üst taraflarda da geçtiği üzere- hayat, mevcudatın keşşafıdır, belki mevcudatın neticesi ve zübdesidir. O halde şu çok vasi' olan fezay-ı âlem sâkinlerinden boş ve ahalisiz olamaz. Ve o semavat âmirlerinden, yani onu şenlendirip ma'mûr edenlerinden halî bulunamaz. Evet, bütün akl-ı selim sahibleri manevî icma' ile -ta'birde bazı ihtilaflarıyla beraber- Melaike ma’nâsının vücudunda ve hakikat olduğunda ittifak etmişlerdir. Hatta hükemanın "Meşşaiyyûn" feylesofları bile, Melaike için: "Nevilerin ruhanî mücerred mahiyetleri" diye ta'bir etmişlerdir. "İşrakiyyûn" felsefecileri de, Melaikeyi, "On akıllar ve Erbab-ul Enva" diye ta'bir eylemişler. Keza umum dinler ehli: "Dağların meleği, Denizlerin meleği, Yağmurların meleği" diye tavsif eylemişlerdir. Hatta akılları gözlerinde olan maddiyûnlar dahi Melaikenin inkârına mecal bulmamışlardır.. Belki Melaikeye, "fıtratın namus ve kanunlarınıda sarî kuvveler" diye ta'rif etmeye mecbur kalmışlardır.

[s76] Eğer desen: Kâinatın irtibatı, hayatiyeti ve canlılığı için şu mevcud namuslar ve hilkatte carî bu kanunlar kâfi değil midirler?..

Cevaben sana denilir: Şu carî olan namuslar ve sarî kanunlar; ancak itibarî, belki de vehmî şeylerdir. Bunlara bir vücûd, bir varlık taayyün etmez ve bir hüviyyet teşahhus edemez. Ancak o kanun ve namusları temsil edip aksettiren, işleten ve iplerinin başını ve ucunu tutanlarla bilinebilirler. İşte onlar ise, ancak Melaike olabilirler.

İşte umum hükemanın ve ehl-i aklın ve naklin üstünde ittifak eylediği hüküm şudur ki: Vücûd ve varlık; şu zâhir ve camid ve ruhların teşekkülüne nâmuvafık olan şu alem-i şehadete münhasır değildir. Öyle ise, bir çok âlemleri içine alan "gayb alemi" ruhlar için, -suyun balıklara muvafıklığı gibi- muvafık bir alem olup, lebaleb ervah ile doludur Ve alem-i şehadetteki hayata da mazhardırlar. İşte şu dört emirler, (Yani şu ikinci makamda delilleri ile isbat edilen dört ana unsur hüccetler) sana Melaike ma’nâsının vücuduna şâhidlik ettikleri zaman; Melaike varlığının en güzel suretini, -selim akılların razı olacağı bir tarzda- Şer'-i Şerifin şerh eylediği surettir ki diyor: "Melaike, Allahın mükerrem kullarıdır. Verilen hiçbir emre muhalefetleri yoktur. Hem melaikeler latif ve nuranî cisimlerdir; muhtelif nevilere inkısam ediyorlar."

3. Makam[değiştir]

Bilmiş ol ki; Melaike meselesi, öylesi mesaildendir ki; bir tek cüz'ün sübût bulmasıyla, küllü dahi tahakkuk eyler.. Ve şahıslarından tek birisinin müşahede edilmesiyle, nev'inin de varlığı bilinir ve anlaşılır. Zira, inkâr eden küllen inkâr eder. Sonra nasıl ki -Allah sana intibah versin!- Hazret-i Ademden şimdiye kadar Melâikenin varlığına ve onlarla yapılmış pek çok muhavere ve müşahedelerin ve Melâikelerden nakledilmiş rivâyetlerin kat'î sübûtuna ve insanların taifeden taifeye mübaheseleri nevinden onlarla olmuş olan konuşmalarına dair icma' hasıl olmuştur. İşte acaba, Melâikeden bir ferdinin, belki pek çok ferdlerinin görülmeksizin ve onlardan bir şahsın, belki eşhasın varlık zaruretinin ve kat'î mevcudiyetlerinin bizzarure ihsas edilmeksizin vücudları hakkında bu icma'ın hasıl olması, senin indinde muhal değil midir? Keza, onun gibi muhaldir ki; bir vehim, yani asılsız bir hurafe, bütün beşerin akidelerinde böyle kaim olupta, devam eylesin! Hem bir çok inkılablar içerisinde çalkalanarak intikal edip gelen bir hakikatin üstünde sünbüllenmiş bir mesele, tamamen hakikatsiz olarak devam edip kalsın?! Ve bu itikad-ı umûmîyi doğuran zaruretli, sağlam temeller bulunmasın?! İşte bu hale göre, elbette tahakkuk etmiş oluyor ki; bu muazzam icma'in senedi, birçok emarelerin çeşidinden tevellüd eden bir hads olup; o emareler dahi, def’âlarca vukua gelen vakı'alardan alınmış ve birçok müşahedelerden hasıl olmuş zarurî esaslardan, temellerden neşet etmiş olmasın?! Hem melaikenin vücudu hakkında oluşan şu itikad-ı umumînin sebebi de, manevî tevatür kuvvetini ifade eden def’âlarca onları görmeler ve müşahede etmelerden doğan mebadi-i zaruriye olmaması muhaldir.

İşte, bütün bu emareler, zarurî mebadilerden doğan şu umumî itikadlar ve icma'lar kabul edilmediği takdirde; o zaman beşerin yakinî ve bedihî malumatlarında bile emniyet kalkmış olacaktır. Evet, Ruhanîlerden tek birinin vücûdu, herhangi bir zamanda tahakkuk eylemiş olsa; -hiç çaresi yok- onun nev'inin vücud ve varlığı da tahakkuk etmiş olur. Nev' olarak Ruhanî ve Melaikenin varlığı tahakkuk ettiği vakit ise, elbette şer'in zikrettiği ve Kur'anın beyan eylediği tarzda olacaktır.

(Mukaddeme bitti, sadede geliyoruz.)

Önceki ayetlerle münasebet[değiştir]

İşte bu âyetin meali, sabık âyetle olan irtibat ve dizilişi de "dört vech" dendir.

Birinci Vecih: Vaktâ ki şu âyetler (üstte geçen âyetler) azim ni'metlerin ta'dadı hakkında idiler.. Ve bu âyetten ( وَ اِذْ قَالَ رَبُّكَ ilh. âyetinden) önceki âyet ise, bu ni'metlerin en büyüğüne, yani beşerin netice-i hilkat olduğuna ve yerdeki herşey ona musahhar olup, istediği gibi tasarrufa sahip olduğuna işaret eyledi. Şu âyetimiz ise, beşerin halife-i arz ve onun hâkimi olduğuna işaret eylemiştir.

İkinci Vecih: Bu âyet, önceki âyette bahsi yapılmış: "Yeryüzündeki eşya ve mevcudat silsilelerinin dizginleri beşerin elindedir" diye olan hükmünün bir beyanı, tafsili, izahı, tahkiki, burhanı ve te'kididir.

Üçüncü Vecih: Önceki âyet, iki mesken olan arz ve semanın binasının vaziyetini ve teşekkül keyfiyetini beyan ettiği gibi; bu âyet ise, o iki meskenin sâkinleri (en mühim sâkinleri) Beşer ile Melâike olduğuna işaret eylemiştir. Hem yine önceki âyet; hilkatin, yaradılış keyfiyetinin silsilesine remzeylediği gibi; bu âyet dahi zevilervahın yaradılış silsilesine îma eylemiştir.

Dördüncü Vecih: Önceki âyet, vaktaki hilkatten maksud ve gaye beşer olduğunu ve Hâlıkı yanında büyük bir mevki'i bulunduğunu tasrih eyleyince, sâmi'in zihninde hemen bir hareket başladı, ki bir çok şerleri ve fesadı ile beraber, nasıl beşere bu derece kıymet ve değer verilebiliyor?. Hem acaba, Allah'a ibadet ve takdis noktasında (Melaike dışında) beşerin vücudunu da hikmet-i İlahiye istilzam ediyor mu? Lüzumlu buluyor mu?!

Bu âyet, işte şu suale cevab olarak işaret eyledi ki: O şer ve mefasid ise, beşerde tevdi edilmiş bulunan "sırr"ın" yanında çok küçük kalır, hem de affedilir. Hem Allah ü Teala beşerin ibadetinden ganîdir. İbadet için ayrıca beşere ihtiyaç ve gerek yoktur. Zira Cenab-ı Ma'bud-u Mukaddesi tesbih ve takdis eyleyen hasre gelmez Melaikeler ve Ruhanîler mevcuddur. Öyle ise, Beşerin yaradılış hikmeti ne olduğu hakkında, Allam-ül Guyub'un ilminde olan bir şeydir.

Cümleler arasındaki münasebet[değiştir]

Âyetin Cümleleri Yekdiğeriyle Nazm ve İrtibatı

Evet, âyetin başında olan اِذْ in iktiza eylediği üzere, kendisine bir redifin bulunmasına; (arkasında gelen, terekesine binen bir arkadaşın bulunmasına) ve üstteki âyetin son cümlesi olan وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ne atıflı bulunmasına binaen; âyetin zımnîce olan ma’nâsı şu gelen mukadder cümlenin havzına dökülmektedir. Mukadder cümle şöyle olabilir:

اِذْ خَلَقَ مَا خَلَقَ مُنْتَظَمًا مُتْقِنًا هكَذَا .. وَ اِذْ قَالَ رَبُّكَ

(Yani "Cenab-ı Hâlık-ı Kadir, halk eylediğini böyle muntazam ve itkan-ı sanat ile yarattığı için; "Senin Rabb'in Melaikelere hitaben şöyle bir fermanda bulundu ki: ...ilh) Hem vaktaki Allah ü Teala Melaikelerle izzet ve celal içinde konuşup fermanını izhar eylerken; hikmetin sırrını istifsar etmek ve müşavere yolunu, keyfiyetini ta'lim edip öğretmek için اِنِّى جَاعِلٌ فِى اْلاَرْضِ خَلِيفَةً kelamı şeref-sudûr eylediğinde, (yani mealen: "Ben -azze ve cell- tahkikan yeryüzüne bir Halife halk eyleyip göndereceğim ve orada onu nasbeyleyeceğim") fermanı duyulunca; dinleyicinin zihni; bu büyük hadisenin böyle karşılıklı bir konuşma ile başladığına göre ve bu azim sırrın iktizası ile: "Acaba Melaikeler de ne dediler?.." deyip intizarda iken, sâmi'in zihni, birden Meleklerin taaccüb içinde, Allanın o tasarrufunun hikmetinden istifsar etme izni sırrıyla: اَتَجْعَلُ فِيهَا ya, sonra; ve müfsid olan cinlerin ardından halife tarzında gelmesi sırrıyle de ve kuvve-i gazabiyye ve şeheviyyenin beşerde dahi tevdi edilmiş olması ile... Ve ikinci kuvve olan "şeheviyye" ile tecavüz edebilme halleri dolayısıyla, مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا ya.. Ve birinci kuvve olan "gazabiyye" ile tecavüz etme kabiliyetinde olan وَ يَسْفِكُ الدِّمَاءَ ye çevirilip dikildi. Daha sonra, o sual ve istifsarın ve ardında taaccübün tamamlanması akabinde, sâmi'in zihni; Melaikenin istifsarlarına karşı Hak Tealanın vereceği cevaba muntazır kaldığında; Allah ü Teala -Azze ve Celle- izzet ve azametiyle ferman buyurdu ki: قَالَ اِنِّى اَعْلَمُ مَالاَ تَعْلَمُونَ meal-i kerimi: "Tahkikan benim bildiğim hikmetler vardır ki, sizler onu bilemezsiniz!" Yani eşya sizin ma'lumatınıza münhasır değildir. Öyle ise, sizin adem-i ilminiz, o şeyin olmamasına emare değil, sebeb olamaz. Hem ben Hakîm'im; benim onlarda (beşerin yaradılış işinde) bir çok hikmetlerim vardır. Fesad ve sefk, yani kan dökme cürümleri, benim o hikmetlerimin derûnunda afvedilebilecektir. (Yani, beşerin yaradılışındaki çok büyük hikmetler karşısında, onun fesadı ve kan dökmesi, yaratılmasına mani' değildir. Mizan-ı umûmî dengesinde, hikmetler ağır geldiği için, yaratmaya karşı gelen hata ve günahlar afvedilecektir demektir.

Cümle 1: Hani Rabbin meleklere "Yerde halife yaratacağım" demişti[değiştir]

Tek Tek Âyet Cümlelerinin Nazmları:

Bilmiş ol ki: وَ اِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلۤئِكَةِ اِنِّى جَاعِلٌ فِى اْلاَرْضِ خَلِيفَةً nin başındaki "vav".. Ve keza bir diğer âyet: وَاِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلۤئِكَةِ اِنِّى خَالِقٌ بَشَرًا مِنْ صَلْصَالٍ deki و "vav", atıflılık münasebeti sırrıyla; -üst tarafta da geçtiği üzere- her iki اِذْ , اِذْ lere işaret etmesi ve bu vahyin mukadder olarak ذَكِّرْهُمْ بِذلِكَ yi tazammun eylemesi sırrıyla; وَاذْكُرْ لَهُمْ اِذْ ..الخ ye işarettir, (yani: Onlara o zamanı hatırlat ki... ilh) Hem اِذْ harfi geçmiş zamanı ifade etmesiyle; zihinlerin gidip, müteselsilen birbirine bağlı olan mazî zamanla-rında seyredebilmesini ve bu zihinler için, o mazî zamanını alıp getirip, zaman-ı halde hazır bulundurmasını temin eder, tâ iyice baksın ve içinde vukua gelmiş ibret-âmiz hadisatı toplayarak, demetleyip getirsin.

رَبُّكَ ise, Melaikeye karşı hüccetin ikame edilmiş olmasına (yani: Beşerin hilkati, Melaikenin düşündüğü gibi olmayacağı hakkındaki hüccet ve delilin, ihticac kalesinin kulesine ilzam delili bayrağının dikilmiş olmasına) işaret etmektedir. Yani ki: "Beşerin edeceği fesadını izale etmek ve onu hikmet-i hilkatine yönlendirmek için; Seni hususiyle terbiye etmiş olan Allah, seni mükemmel kılmış ve beşere mürşid ta'yin eylemiştir." Yani: "Sen büyük bir hasenesin ki; beşerin edeceği o mefasidin üstüne çıktın.. Ve o mefasidi örttün ve perdeledin!" (Çünki رَبُّكَ hitabı Hz. Muhammededir, elbette bunda onun varlığı bu azim hadisede büyük dahli olacaktır.)

Amma لِلْمَلۤئِكَةِ ise, Cenab-ı Allahın melaikelerle yapmış olduğu şu karşılıklı konuşma içerisindeki mükaleme bir müşavere suretinde vaki' olmaklığıyle, işaret ediyor ki; Semavat ehlinin, yani Melaikenin, yerin sâkinleri olan insanlarla çok ziyade bir irtibatları ve bir alakaları ve fazla bir münasebetleri olduğuna ve olacağına da bakmaktadır. Evet, çünki: Melaikelerden insanlara müekkellikleri, hafazalıkları ve kâtiplikleri bulunmaktadır. Demekki, onların beşer ile ve beşerin şuûn ve işleri ile pek fazla ihtimam içinde alâkadar bulunmaları haklarıdır.

Ve اِنِّى deki اِنْ ise, اَتَجْعَلُ den müstefad olan tereddüdü (yani: Melaikeler dediler: Şu şu vasıftaki beşeri yaratıp dünyada halife nasbedecekmisin?..) tereddüdü reddetme vaziyetinde bulunmasına binaen; meselenin azamet ve ehemmiyetine işaret ediyor. Hem buradaki اِنِّى de olan mütekellim-i vahdenin ى si yanında, gelecek âyetlerde ([1]) gelen قُلْنَا deki mütekellim-i maalgayrın نَا sı ise, işarettir ki; Allah'ın îcad ve yaratmasında hiçbir vasıta yoktur. Lâkin kelamındaki konuşma-sında ve hitabında ise, araya vasıtalar girebiliyorlar. (Peygamberlerin vasıtası ve dilleriyle kelamını ve emrini tebliğ etmek gibi...)

İşte, Cenab-ı Allahın kelam ve hitabında vasıtaların bulunduğuna dair nükteye işaret eden: اِنَّا اَنْزَلْنَا اِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا اَرَيكَ اللهُ âyetidir.

İşte, bakınız; "Azamet Nûn'u" ile اَنْزَلْنَا diye ferman buyurmakla, vahiyde vasıtanın varlığını bildirir. Amma âyetin son kısmında ise, mütekellim-i vahde ile müfred olarak بِمَا اَرَيكَ اللهُ buyurmuştur ki, bu da ma’nâ ilhamında vasıtanın bulunmadığını bildirmektedir.

Amma خَالِقٌ yerine جَاعِلٌ nun getirilmesi, işarettir ki; Melaikenin şüpheye ve istifsara medar sualleri ise; yerin imareti hususunda beşerin ona ca'li (âmir kılınması) ve ona tahsis edilmiş olmasıdır. (Yani dünya nizamının ahengine ters düşebilecek, beşerin yapacağı kendine mahsus iş ve fiilleridir.) Yoksa, halk ve îcad noktasında itirazlı bir sualleri değildir. Evet, zira vücûd, hayr-ı mahzdır. Halk ve icad da vücuddur ve o da ancak Allanın zatî fiilidir. O halde, bundan sual olunmaz.

Amma عَلَى اْلاَرْضِ yerine فِى اْلاَرْضِ deki فِى getirilmesi; (oysaki beşer, yerin içinde değil, üstündedir.) İşte bu فِى -dikkat buyurun- beşer, dünyanın cesedine adeta bir ruh-u menfûh gibi olduğuna imâdan halî değildir. Evet beşer, dünyadan çıktığı gün ve ayrıldığı vakit, yer ve dünya harab olup ölmüş olacaktır.

Amma خَلِيفَةً lafzı ise, dünyanın insan hayatına elverişli ve hazırlıklı hale getirilmesinden önce; idrak sahibi mahluk bir taifenin dünya üzerinde bulunmuş olduğuna işarettir ki; dünyanın ilk devirleri, o idrâk sahibi mahlûkun hayat şartlarına müsaid imiş. İşte bu ma’nâ ise, Hikmet-i İlahîyenin îcab ve iktizasına en uygun gelenidir. Bu ma’nâya göre; o idrakli mahlûk taifenin Cinnden ([2]) bir nevi olduğu ve yeryüzünde fesad çıkarıp ifsad etmiş oldukları için; (bu mahluk, Allahın emriyle ya mahvedilip yok edilmiş; veya da yeryüzünden alınıp, başka diyarlara, alemlere sürülmüş; veyahutta yeryüzünde yaptıkları eski tasarruf salahiyetleri ellerinden alınmış olmasından) yerlerine Benî Adem istihlaf ettirilmiş olduğunu, Yani o müdrik mahlûkun yerine insanoğlu ikame ettirilip halife-i zemin olarak nasbedildiği meşhur rivâyetlerdendir.

Cümle 2: Dediler "Fesad çıkaracak kan dökeceklerimi yaratacaksın"[değiştir]

Amma قَالُوا اَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَ يَسْفِكُ الدِّمَاءَ cümlesinin heyetleri ise, bil ki: Bu âyet cümlesinin başındaki قَالُوا nün istinafı, yani müstakil bir mukadder sual ve cevabı tazammun eylemesi, işarettir ki; Allahü Teâlanın Melaikeye tevcih edilen hitabı karşısında, dinleyiciyi sual sormaya sevkeyler ve şöyle bir sual sorar: Acaba Melaikeler, yer-yer ve çok yakın komşuluklarına getirilen insanları nasıl karşıladılar, nasıl karşılıyorlar? Ve insanların kendilerine karîn, yakın arkadaş olmalarına memnun ve razı oluyurlar mı?. Ve acaba Melaikelerin bu meselede, insanların yeryüzüne halife kılınmalarında reyleri nedir?!"

Kur'an-ı Hakîmin lisânıyla Cenab-ı Allah قَالُوا diye cevap verdi. (Yani, Melaikeler dediler ki:...) Hem قَالُوا lafzı, اِذْ şartının cezası, yani karşılığı olması hasebiyle, (çünki âyetin başında وَ اِذْ قَالَ şartlılığı vardır.

Yani vaktaki senin Rabbin melaikelere dedi..." şartlılığı) ma’nâsı şöyle oluyor ki: Cenab-ı Hak Teâla beşeri yeryüzüne halife yapmak üzere yaratıp dünyaya göndermeye ve melaikeleri beşere müekkel kılmağa dair irade eylemiş olduğu emrinde ve hüküm vermesinde; müşiri ve vezîri olmamakla birlikte, Melaikelerin bunu nasıl karşılayacakları keyfiyetinin izharı lazım geliyordu. Hem قَوْلْ sureti ise, (yani, konuşma biçimi itibariyle) -Allah'ın ondan münezzehiyetiyle beraber- müşavere suretindeki mukavele üslûbuna işarettir ki, insanlara bu pek mühim işi, müşavereyi ta'lim edip alıştırsın diye...

Amma اَتَجْعَلُ deki istifham ise, (yani Melaikelerin: "Onu yapacak mısın?" istifhamı) Allahü Teâlanın ihbarı ile; ca'lin, yani irade-i İlahiyenin ve melaikelere müşavere nevinden söylediği işin yerine getirileceğinin tahakkuku kat'î olduğu için idi. Yoksa, hakikati manisiz ve katiyetle olacağı cihetinden, sebebinin bilinmemesinden neşet eden taaccübü doğurmuş ve bundanda istifsar etme ihtiyacı doğmuş olmalıdır. Yani: Melaikler ca'lin, (yani, benî Ademin yeryüzüne halife nasbedilmesinin) hikmeti nedir? diye sebebini sorma yerine, müsebbebinin istifhamı yapılmıştır. (Yani, halkedilerek yeryüzüne halife olarak ta'yin edilecek olan insanın fiil ve hareketinin istifhamı) yoksa, -haşa- Melaikenin masumiyeti olduğu için, bir itiraz ve bir inkârları değildir.

Hem جَعْلْ lafzı, (yani yapma, kılma fiili) remzen diyor ki: Beşerin ahval ve şuûnu; ve itibarî olan nisbet, münasebet ve halleri, tabiatın levazımatından olmadığı gibi; fıtratın zaruriyatından da değildir. Belki bütün onlar, ancak bir câilin ca'liyledir. (Yani, Allahın irade ve tahsisiyledir.)

Amma âyetin bu cümlesinde olan birinci فِيهَا nın ikinci فِيهَا ile -kısa mesafesiyle birlikte- beraber olmuş olmaları tansis içindir. (Yani, hükmün kat'î delilini şeksiz göstermek içindir.) Hem şu gelen ma’nâya dahi bir îmadır ki: "Beşerin fesadı ile birlikte ve zâhirî hayattarlığı içindeki öldürüp yok etmesiyle beraber, hayat için, yerin dünyanın cesedine bir rûh-u menfûh kılınmasında ne gibi bir hikmet vardır? Sualinin de cevabıdır.

Amma مَنْ ile ifade edilen ta'bir, işarettir ki; beşerin şahsiyeti Melaikeleri ilgilendirmiyor. Belki onlara ağır gelen şey; yaradılmış aciz bir mahluk'un Allaha karşı yapacağı isyandır.

Amma يَعْصِى ye bedel, يُفْسِدُ lafzını getirmesinde şöyle bir işaret veriyor ki; beşerin isyanı, alem nizamının fesadına sirâyet edebilecek bir keyfiyettedir: Hem يُفْسِدُ nün mudari'lik sureti ise; işarettir ki; hoş karşı-lanmayan şey ve cihet, ondaki isyanın yeniden yeniye çeşitli şekillerde tazelenmesi ve devamıdır. İşte Melaikeler bunu Allah ü Teâlanın i'lamiyle, (yani bildirmesiyle) ya da Levh-ü Mahfûz'u mütaala etmeleriyle veya da fıtratlarında tevdi' edilmiş kuvvelerin -tahdidsizliğinden- ma'rifetiyle bilmişlerdir. Zira, beşerin şehevî kuvvesinin tecavüzü ile fesad ve ifsad hasıl olduğu gibi; gazabiyye kuvvesinin haddi aşmasıyla da, sefk ve zulüm meydana gelmektedir.

Ve فِيهَا lafzı ise, (yani, yerin içinde ma’nâsıyla) ifade eder ki: "Yer yüzü takva üstünde kurulmuş bir mescid iken ([3]) ilh. (Yani, takva ehli müttakiler için bina edilmiş bir mescid iken...)

Amma يُفْسِدُ فِيهَا ile يَسْفِكُ الدِّمَاءَ lerin beyan eyledikleri iki rezilenin (iki rezil ahlâk ve günahın) arasındaki "vav-ül cem"in getirilmesi ise; o fesad ve fitne, (uzun ve kesretli) kan dökülmelerine incirar edeceği münâsebettarlığını hatırlatmak içindir.

Ve amma يَقْتُلُونَ ye bedel يَسْفِكُ nün tercih edilmesi, sifk'in ma’nâsı zülümlü katl olduğu içindir. Eğer يَقْتُلُ demiş olsaydı; çünki katlin bir kısmı fîsebilillah olan cihaddır. Hem bir cemaatin selameti için (muzırr ve cani) bir ferdin katli de vardır ki, koyunların selameti için kurdu katletmek gibi olduğundan, يَقْتُلُ yi değil, يَسْفِكُ yi îrad eylemiştir.

Amma الدِّمَاءَ ise, sifkdeki (zülümlü katlde) kan dökülmesini te'kid için olup, zulüm ile olan katlin şenaatini şiddetlendirmek içindir.

Cümle 3: Biz seni hamdinle tesbih ediyoruz ve takdis ediyoruz[değiştir]

Amma وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ cümlesi, heyeti ve vaziyetlerine gelince; cümlenin başındaki "vav-ı halî" (yani mevcud hale bakan ve makabli ile maba'di birbirine bağlayan vav) Melaikenin beşer aleyhinde yaptığı (istifhamlı) itiraza karşı, onlara şöyle bir cevab-ı itiraz iş'ar edilmiştir ki; "beşerin Allaha ve uluhiyetine karşı yaptığı küllî ibadet ve takdisleri hikmeti, size cevab için kafî gelmiyor mu?.." diye işarettir.

Amma نَحْنُ lafzı ise, yani: Maâsîden, isyan işlerine bulaşmaktan masum olan biz melaikeler maâşiri.. (sınıf ve cemaatleri) ve نُسَبِّحُ nün ismî cümle ile getirilmesi ise, sanki ve adeta "Tesbih", melaikelerin bir seciyyesi ve fıtratlarının bir lazımıdır da, sırf tesbih yapmak için halkedilmiş olduklarına işarettir.

Amma نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ ise, cami' bir kelimedir. Yani, Melaikeler diyor: "Ya İlahena! Biz seni kâinatta ibadetlerin envaiyle ilan ediyoruz. Hem bizler, senin Cenab-ı Kibriyana layık ve münasib olmayan sıfatlardan senin tenezzühünü itikad ederek, evsaf-ı celal ile seni tavsif etmekteyiz, ki senin kâinat ve mahlûkata serpmiş ve sermiş olduğun enva-i ni'metlerinin karşılığında şükür ve hamd vazifesi lazım gelmektedir.. Ve o nimetler, şükür ve hamdi istiyorlar. Hem biz Melaikeler: سُبْحَانَ اللهِ وَ بِحَمْدِهِ diyerek, sana hamd ü şükürle beraber, evsaf-ı celal ve cemal ile seni tavsif ediyoruz.

Amma وَ نُقَدِّسُ لَكَ ise, yani: Biz umum Melaikeler seni ey Rabbimiz! naks, zulüm, kusurdan ve abes iş yapmaktan takdis ediyoruz.. Veya da, kendimizi ve ef’alimizi günah ve maâsîden arındırıp, kalbimizi de başkasına (ubudiyet noktasında) mültefit olmaktan alıkoymak için kendimizi tahir ve temiz tutmak istiyoruz. Demek ki, buradaki و iki fazilet arasında, yani tesbih ve takdis mabeynindeki cem' "vav"ıdır. Yani emirleri imtisal ve nehiylerden ictinab etmek vazifesi noktasından bu و birinci و ın hizasına ve omuz omuzuna müsavî gelmiş oluyor.

Cümle 4: Dedi "Ben sizin bilmediğinizi biliyorum"[değiştir]

Amma قَالَ اِنِّى اَعْلَمُ مَالاَ تَعْلَمُونَ cümlesi heyetlerine gelince, bil ki; bu cümledeki istinaf, mukadder bir suale işarettir ki; "Acaba Allah ü Teala, Melaikenin istifsarlarına karşı verdiği cevapta ne demiştir?. Ve onların taaccüblerini izâle eden sebebi nasıl beyan buyurmuştur.? Ve beşerin Melaikeye tercihindeki hikmet nedir?!."

İşte, bu mukadder istifhamlı suallere karşı Cenab-ı Alim-i Hakîm icmalli bir cevaba işaret eden قَالَ buyurmuştur. Lâkin bunun arkasında gelen âyetlerde ise, bu icmalli cevab bir derece tafsil edilmiştir.

Ve اِنِّى اَعْلَمُ deki اِنَّ ise, tahkik için olup, tereddüd ve şüpheleleri reddeylemekdir. Bu tahkik vaziyeti ise, ancak nazarî bir hüküm için olup bedahetle müsellem olan hüküm için değildir.. Ve illa, mahlûkatın bilmediği şeyleri, Allanın bildiğinin müsellemiyeti noktasında, -haşa ki- Melaikler tereddütlü bulunsunlar. Öyle ise şu اِنَّ Kur'an-ı Hakimin hülasalı olarak ifade eylediği ve sülûk edilmiş, onda gidilmiş bir beyan tarikiyle icmal ve îcaz eylediği bazı cümlelerin silsilelerine bir medar ve bir alamettir. İşte o silsileli cümleler de şöyle olabilirler: "Beşerin varlığında ve yaratılmasında bir çok maslahatlar ve hayırların yanında, birde az şerr olan bazı maasî ve günahlar, elbette ki kapanır, örtülür ve gâib olur. Yani ki nisbeten ve keyfiyeten az olan şerlerin yüzünden, bütün o hayır ve maslahatları terk edip bırakmak, hikmete münafî ve zıddır. Hem beşerde, onu hilafete ehil ve layık kılan pek mühim bir sır vardır ki, melaikeler ondan gafil bulunmuşlardır. Lâkin beşerin Hâlıkı şübhesiz ki o sırrı bilmektedir. Hem yine beşerde, onu Melaikeye tefevvuk ettiren, üstün getiren büyük bir hikmet dahi vardır, ki melaikler ondan habersiz imişler. Amma beşeri yaratan Hâlık onu biliyordur. Bütün bu ma’nâ ve nüktelerle berber, bazen olur ki اِنَّ nin ma’nâsı zımnî, içte saklı bir hükme de teveccüh edebiliyor.. İşte o zımnî ma’nâ ise, cümleye girmiş kaydların birisinden istifade etmiş hüküm olabilir. Yani burada, اِنَّ deki "tahkikan siz onu bilmiyorsunuz!" hükmü gibi...

Amma اَعْلَمُ مَالاَ تَعْلَمُونَ ise; lazımı zikretmekle, melzumu da irade etmek kabilindendir. Yani ki: "Sizin bilmediğiniz şeyler de vardır. Zira ilm-i İlahî her şey için lazımdır. O halde ilmin nefyi, olmayışı; malumun da olmadığına delildir. Nasıl ki Cenab-ı Hak Teala başka bir âyette بِمَا لاَ يَعْلَمُ diye ferman buyurmuştur. Yani, ilm-i İlahînin taalluk etmediği hiçbir şeyin varlığı; mümkün olmaz, vücud bulmaz. Öyle ise, ilmin vücudu, varlığı; ma'lûmun vücuduna delildir.

Sonra, bu icmalli cevabın tahkiki hususunda, bazı âyetlerin hatimelerinde zikredilen اِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ cümleleri vardır. Öyle ise, mevcudat, halkın ma'lûmatlarına münhasır değildir. Mahlukun bilmemesi, olmamasına delalet etmez.

Hem vakta ki, Cenab-ı Hak Teala hayr-ı mahz olan melaikeyi ve şerr-i mahz olan şeytanları ve ne hayr, ne de şerr olan behaimi ([4]) (yani, her çeşit hayvanatı) halk eyledi. Bundan sonra, o feyyaz-ı mutlakın hikmeti; hayr ve şerrin arasını cem eden dördüncü bir mahluk olan insanın varlığını iktiza eylemiştir. İşte, eğer bu dördüncü mahluk, yani beşer, kuvve-i şeheviyye ve gazabiyyesi, akıl kuvvesine tabi' olur. İnkiyad ederse; -mücahede sebebiyle- melaikenin üstüne çıkar, tefevvuk eyler. Eğer aksiyle olursa, özrüne bahane bulunmadığı için hayvanattan çok daha aşağı düşer.

Önceki Risale: Bakara 29: Yedi Kat Sema Bahsiİşarat-ül İ'caz (Badıllı)Bakara 31-33: Talim-i Esma: Sonraki Risale

  1. Mesela: bu âyetten sonra gelen üçüncü âyette وَاِذْ قُلْنَا لِلْمَلۤئِكَةِ اسْجُدُوا gibi âyetler.
  2. Melaikenin pek çok nev'i ve cinsleri olduğu gibi; Cinlerin de birkaç cins ve sınıflarının var olduğu ve bazı tefsirlerde: İnsanlardan evvel yeryüzüne hakim olan mahlukun Cinn nevilerinden ve ateşten yaratılmış sınıfı olan "Cânn" kısmı olduğu hakkındaki rivâyet böylece halledilmiş oluyor. Amma hususî ve tayin edici bir ifade ile "Cinn" denildiği zaman; hava unsurundan mahluk olup halen yeryüzünde ve havada yaşamakta; ve bir kısmı Müslüman ve bir kısmı da gayr-ı müslim olarak bulunmaktadır. (Tefsir-i Eddürr'ül mensur -Suyutî- 1/45)-Mütercim-
  3. Bu ma’nâ, جُعِلَتْ لِىَ ْالاَرْضُ مَسْجِدًا وَ طَهُورًا hadis-i şerifin bir mealini ihtar ediyor. (Buharî Teyemmün) Meali: Hz. Peygamber (A.S.M.) buyuruyor: "Arz, yeryüzü bana bir mescid ve pek tahir kılındı."-Mütercim-
  4. Burada: "Ne hayr, ne de şerr olan behaim" den murad ve maksad -Allahü alem onlardan istifade ciheti ile olan nimetlik yanları değildir. Belki Melaike ve Şeytanların varlık ve halketme ta'riflerine nisbeten orta halli bir mahluk olduklarını göstermek içindir.-Mütercim-